Lịch sử Champa từ sơ khai đến cuối thế kỉ XV

 Nguyễn Huỳnh Đăng Khoa

Chương 1: Vương quốc cổ Champa từ khi hình thành đến cuối thế kỉ X.

1.1 Vị trí địa lí, dân cư, ngữ hệ và văn hóa cơ sở.

1.1.1 Vị trí địa lí.

Nếu nhìn một cách toàn diện và tổng thể xuyên suốt quy trình lịch sử của Champa từ khi hình thành đến kết thúc thì cương vực và vị trí của nó có hơi phức tạp, mà nguyên do lớn nhất dẫn đến việc đó chính là bị xâm lăng cùng với sự suy yếu bắt nguồn từ kinh tế tài chính .
Nhưng thứ nhất hãy khái quát lại vị trí địa lí, “ vương quốc Champa hình thành và tăng trưởng trên dãi đất miền Trung Nước Ta và một phần cao nguyên Trường Sơn, lúc mạnh nhất trải dài từ Hoành Sơn, sông Gianh ở phía bắc đến sông Dinh – Hàm Tân, ở phía nam đến lưu vực Krong Pôcô và sông Đà Rằng trên Tây Nguyên. ” [ 1 ]. Đó là cương vực trên đất liền, ngoài những họ gần như làm chủ hàng loạt những hòn đảo ven bờ và vùng ven biển Đông .
Nhưng trong những thời kì nhất định cương vực Champa có sự đổi khác rõ ràng, tùy lúc mạnh yếu mà lan rộng ra hay thu hẹp, nhưng đa phần là về phíaBắc và phía Tây. Có thể nói cương vực Champa song song với sự tăng trưởng hay từ từ suy tàn của nó. Cụ thể về sự đổi khác cương vực những lần lớn nhất là vào thế kỉ X đến cuối thế kỉ XV. Đó là vào năm 1069, vua Rudravarman nhượng châu Bố Chính, Địa Lí và Ma Linh để chuộc tự do cho mình sau một lần Đại Việt đánh Champa. Như vậy, lúc này chủ quyền lãnh thổ Champa chỉ còn từ phía nam Quảng Trị trở xuống. Lần đổi khác lớn thứ hai về cương vực có lẽ rằng là vào năm 1471, chính là lúc vai trò lịch sử của vương quốc này mất dần. Sauk hi vượt mặt vương triều Vijaya, cương vực Champa chỉ còn phần đất Phú Yên – Khánh Hòa và Ninh Thuận – Bình Thuận. Và những vùng đất này cũng là nơi dân cư Champa – người Chăm trú ngụ phần đông đến thời nay .
Tóm lại cương vực Champa cũng như lịch sử của nó rất phức tạp nhưng hầu hết sự biến hóa đó luôn gắn liền với những lần suy yếu và bị đánh chiếm, lúc hùng mạnh thì lan rộng ra ra hầu hết là phía Tây, nhưng có lẽ rằng phần đất bị mất là nhiều hơn cả, đó là hệ quả của sức ép từ phía Bắc cũng như phía Tây và Nam .

1.1.2 Cư dân, ngữ hệ.

Nhiều người nghĩ rằng ngay từ đầu người Chăm đã là những người sinh sống trên vùng đất thuộc chủ quyền lãnh thổ Champa sau này nhưng thực sự đấy chỉ là một bộ phận của nhóm ngữ hệ Malayo – Polynesien. Những người này sống nhiều ở những hòn đảo tây nam Thái Bình Dương, tây nam Ấn Độ và được gọi với cái tên Orang Laut – người biển. Nhưng họ không phải trọn vẹn là người địa phương, mà chỉ là một thành phần cộng cư sau khi chuyển dời và giao lưu với những người cao nguyên bản địa. Sự di cư ồ ạt của nhóm người biển vào những cao nguyên là điều tạo nên những nền văn hóa truyền thống tiền Sa Huỳnh .
Nói về nhóm dân cư nói tiếng Malayo – Polynesien có hai bộ phận, một sống ven biển và hòn đảo như đã đề cập ở trên, một sống trên những cao nguyên gọi là người Rừng. Tóm lại nói về dân cư của Champa có lẽ rằng nên nghĩ theo hướng có sự giao thoa tác động ảnh hưởng giữa người địa phương ở Lục địa ( người Môn – Khơme và người ngữ hệ Malayo – Polynesien ) với người Nam Đảo di cư vào đất liền. Tất cả đã có sự hòa hợp giao lưu văn hóa truyền thống tạo nên nền văn hóa truyền thống tiền Sa Huỳnh, cơ sở tiên phong giúp khu vực này đi đến ngưỡng cửa xây dựng vương quốc .

1.1.3 Văn hóa Sa Huỳnh – cơ sở của vương quốc cổ Champa.

Như đã đề cập ở trên trước văn hóa Sa Huỳnh là văn hóa truyền thống tiền Sa Huỳnh mang những đặc thù của nền sơ kỳ kim khí như vùng Hạ Long, Quỳnh Văn, Long Thạnh, Bình Châu. Đây là sự sẵn sàng chuẩn bị tiên phong cho nền văn hóa truyền thống khai quốc, như Óc Eo – Phù Nam ở vùng châu thổ sông Cửu Long .
Miền Trung Nước Ta được xem là nơi mà văn hóa Sa huỳnh sinh ra, và là sựu tiếp nối từ văn hóa truyền thống tiền Sa Huỳnh. Văn hóa Sa Huỳnh hình thành từ thiên niên kỷ I trước công nguyên là văn hóa truyền thống gắn liền và có nguồn gốc phần nào của sự di cư từ nhưng người ven biển và hòn đảo. Đây là một quá trình mới của nền văn hóa truyền thống, và đến giữa thiên niên kỷ I trước công nguyên vùng đất miền Trung đã bước vào thời sơ kỳ đồ sắt. Trước khi xem Sa Huỳnh có phải là nền văn hóa truyền thống tiền than của Champa hay không thì tất cả chúng ta nên nhìn nhận 1 số ít đặc thù điển hình nổi bật của nền văn hóa truyền thống này. Thứ nhất, đồ gốm đã có chân và trang trí hoa văn, đa phần khắc vạch, hình tuy nhiên, có nắp đậy, 1 số ít được miết bóng, đó là về đồ gốm. Thứ hai, người chết được chôn trong vò đất sét ( có hình trứng hay hình tròn trụ, đáy cong, cái lớn đường kính từ 80 – 100 cm, cái nhỏ từ 40 – 50 cm ), đã sử dụng hình thức cải tang và hỏa tang, trong những vò chôn có mảnh thủy tinh màu, mã não, … hoàn toàn có thể người Sa Huỳnh đã biết sản xuất thủy tinh, nhưng không trọn vẹn là vậy, vì những mảnh thủy tinh có nguồn gốc từ quốc tế và được mài dũa lại khi đến đây. Bên cạnh đó, người ta còn tìm thấy trong những mộ còn có đồ trang sức đẹp pendant hình đầu thú và trang sức đẹp vỏ sò của người Nam Đảo, điều này chứng tỏ sự hòa hợp cộng cư là có thật. Thứ ba, những nhà khảo cổ còn tìm thấy những khuôn đúc đồng, xỉ đồng, vũ khí sắt, dao, rìu, cuốc, thuổng, và đồ đá, … do đó hoàn toàn có thể chứng minh và khẳng định niên đại của văn hóa Sa Huỳnh là vào cuối thòi kỳ đồ đồng và đầu đồ sắt, và có sự giao thao, góp phần của nhóm người di cư từ biển vào là rất rõ .
Tóm lại, hiệu quả của quy trình trên là sự biểu lộ đậm đặc của văn hóa truyền thống biển ở miền Trung Nước Ta. Nhưng không phải là văn hóa truyền thống Ấn Độ, vì chỉ khi một thời hạn dài những Visnu giáo hay Siva giáo mới xuất hiện ở Champa .
Chính sự chính mùi của nền văn hóa truyền thống khiến cho vùng đất này đứng trước ngưỡng cửa của văn minh và có lẽ rằng nếu không chịu sự đô hộ của nhà Hán thì đã sớm hơn nữa Open một vương quốc .

1.2 Vương quốc Champa từ khi thành lập đến cuối thế kỉ X.

1.2.1 Champa giai đoạn Sinhapura (thế kỉ II đến năm 750).

Văn hóa Sa Huỳnh không phải là nguyên do trực tiếp hình thành nên Champa mà đó chỉ là nền tảng duy nhất như những nền văn hóa truyền thống Óc Eo hay sông Hồng của Phù Nam hay Đại Việt. Bởi lẽ việc hình thành nên một vương quốc hẳn phải có một nguyên do nào mang ý nghĩa sống còn hơn ví dụ điển hình như chống ngoại xâm, làm thủy lợi, chứ không phải là văn hóa truyền thống vì hoàn toàn có thể từ nền văn hóa truyền thống khác hay một nền văn hóa truyền thống lợi thế chỉ là cơ sở và cái nhân của vương quốc. Nói chung văn hoá Sa Huỳnh đóng vai trò thôi thúc đến ngưỡng cửa lập quốc chứ không phải là nguyên do trực tiếp .
Nói về quy trình tiến tới sự sinh ra của Champa, có lẽ rằng nên trở lại cuộc đấu tranh chống nhà Hán vào thế kỉ II trong những vùng đất như Cửu Chân, Nhật Nam, Giao Chỉ. Trong đó nên quan tâm đến trào lưu chống Hán của nhân dân Q. Nhật Nam với vai trò to lớn có lẽ rằng nằm ở huyện Tượng Lâm. Trước ách áp bức bóc lột của nhà Hán nhân dân những vùng đã link với nhau để chống trả. Những năm 40 của thế kỉ I, Quận Nhật Nam cũng đã hưởng ứng can đảm và mạnh mẽ trào lưu của hai Bà Trưng, nhưng đều chịu hiệu quả chung là thất bại. Sau thời hạn lắng xuống, trào lưu đấu tranh chống Hán lại nổ ra can đảm và mạnh mẽ nhưng phải sau gần một thế kỉ. Năm 136, huyện Tượng Lâm lại nổ dậy và tiếp sau đó là những năm 144, 157 và cuối thế kỉ II, vai trò chỉ huy lúc này là của một người có tên là Khu Liên ( Khu Đạt, Khu Vương ). Như vậy suốt thế kỉ II, nhân dân Tượng Lâm nói riêng đã cùng với nhân dân Cửu Chân, Nhật Nam bắt tay nhau để chống lại sựu đô hộ của nhà Hán và đến năm 193, cuộc đấu tranh của nhân dân Tượng Lâm thành công xuất sắc trước nhất. Tiếp nối sau thắng lợi trên, cùng với trình độ của nền văn hóa truyền thống đạt đến ngưỡng hoàn toàn có thể hình thành nên một vương quốc thì không có lý nào mà không hề có một Nhà nước. Nhìn lại những nền tảng của văn hóa Sa Huỳnh và nguyên do trực tiếp đã nghiên cứu và phân tích ở trên hoàn toàn có thể nói rằng Champa sinh ra trong toàn cảnh đó, thời hạn là vào cuối thế kỉ thứ II. Nhưng cái tên Chmapa thật sự không phải là hiệu của quốc gia do Khu Liên lập nên, Champa chỉ Open vào cuối thế kỉ VI thời vua Sambhuvarman. Nếu nói như vậy tên gọi lúc mới lập quốc là gì ? Chắc hẳn là Lâm Ấp, điều này hài hòa và hợp lý hơn vì thứ nhất địa phận của Lâm Ấp ( tạm gọi là Lâm Ấp ) và huyện Tượng Lâm gần như nhau, phía bắc sông Gianh, ở bắc Hải Vân, từ sông Gianh đến sông thu Bồn, từ Quảng Bình đến Huế ngày này. Thứ hai, về tên gọi Lâm của Lâm Ấp được lấy từ chữ Lâm của Tượng Lâm .
Cũng khẳng định chắc chắn một điều về Lâm Ấp và Champa, đây là hai quốc gia kế tiếp nhau, chứ không phải là một. Lâm Ấp chỉ là tiến trình đầu, nơi của nhóm dân cư ngữ hệ Malyao – Polynesien tiên phong với nền văn hóa truyền thống biển của họ. Và chính quốc gia này là trong bước đầu của sự giao thoa với văn hóa truyền thống Ấn Độ, mở ra thời kì gọi là Champa. Và quy trình tiến độ đầu – Lâm Ấp được xem là sự vững mạnh của phía Bắc, sau đó là Nam Champa .
Trở lại với tiến trình lịch sử Champa, sau khi lập quốc mà như gọi ở trên là vương quốc Lâm Ấp, đây chính là tiến trình Sinhapura, sống sót từ thế kỉ II đến năm 750. Sau khi lên ngôi làm vua được mấy chục năm, do không có con nối dõi nên cháu ngoại là Phạm Hùng lên thay, cho đến thế kỉ III. Tiếp nối là Phạm Dật làm vua từ năm 337 – năm 349. Phạm Văn là người kế tục và sau nữa là đến Phạm Phật tại ngôi từ năm 349 – năm 361, và đến Phạm Tu Đạt làm vua cuối thế kỉ IV – đầu thế kỉ V .
Giai đoạn từ Phạm Hùng đến Phạm Văn nhiều lần Trung Quốc đem quân chiếm đánh nhưng không thành, một phần vì đại thế bất lợi cho kẻ ngoài, phần vì sự có tài năng về quân sự chiến lược của những vị vua này. Đáng quan tâm ngoài thành công xuất sắc chống ngoại xâm, từ thế kỉ thứ III, Phạm Văn đã chú ý quan tâm thiết kế xây dựng cỗ máy chính quyền sở tại, quân đội, nhiều lần đánh phủ Q. Nhật Nam, chiếm Nhật Nam và lấy Hoành Sơn làm cương vực phía bắc. Trong suốt 5 thế kỉ của mình Lâm Ấp có những lúc vững mạnh có những lúc suy yếu nhưng dù sao đó chỉ là quy trình tiến độ sơ khai của một Champa sau này. Cái tên Champa là sự kế tục cho Lâm Ấp, nhưng nó không phải Open ở thế kỉ IV, mà lúc này chỉ là sự tăng trưởng mạnh của nhóm dân cư Chăm và văn hóa truyền thống của họ. Mĩ đến thế kỉ V, tên Champa mới Open trên nền của một vương quốc trước đó. Nói về Lâm Ấp, chính là một “ sự góp sức của vương triều này với vương quốc Champa trong một thời hạn 5 thế kỉ có vẻ như là không nhiều, nhưng rất cơ bản : với sự thống nhất trong bước đầu, gồm miền Bắc, miền Trung và một phần Nam Chăm, Nam Đèo Cả, tức là Khánh Hòa ; sự sang tạo chữ Chăm cổ, sự sang tạo một kiểu kiến trúc, một nền thẩm mỹ và nghệ thuật, tiêu biểu vượt trội là nghệ thuật và thẩm mỹ E1, còn để lại dấu ấn ảnh hưởng tác động về sau đến Nam Chăm và đến cả Chân Lạp – Campuchia. Đó là sự khởi đầu và sự đặt nền móng cho cả Champa. ” [ 2 ] .
Tóm lại, từ văn hóa truyền thống biển đã hình thành nên một Lâm Ấp, một nền tảng cho Champa, một góp phần lớn lao với những phát minh sáng tạo đến từ sự giao thoa và tăng trưởng văn hóa truyền thống địa phương, văn hóa truyền thống Nam Đảo, văn hóa truyền thống Ấn. Cái Ấn Độ trong Champa nổi lên có hai đặc thù là từ chữ Phạn sang chữ Chăm cổ và kiến trúc Ấn – khu Mỹ Sơn ( từ thế kỉ IV ). Nhưng không trọn vẹn là vậy, bởi trong kiến trúc nổi bật thời kì này, mà tượng trưng là Mỹ Sơn có phần vòm cửa ( trong thực tiễn tìm thấy tại khu E1 – chuyến trong thực tiễn miền Trung ) chịu ảnh hưởng tác động của kiến trúc Chân Lạp, nhưng kĩ thuật làm gạch, xây gạch lại là của người Chăm .
Nhưng con đường truyền bá văn minh Ấn Độ vào Champa quy trình tiến độ này là nơi nào, từ đâu ? Nhiều người cho rằng hẳn là do kinh doanh với thương nhân Ấn Độ, điều này không sai, nhưng sẽ không đúng khi nói văn hóa truyền thống Ấn Độ truyền san Champa thứ nhất. Sự thật không phải như vậy, mà là trải qua Phù Nam, điều này có lẽ rằng đúng hơn, khi xét về kinh tế tài chính thương nghiệp thì Phù Nam là bá chủ trong khoảng chừng thời hạn này, và nói về văn hóa truyền thống Ấn thì cũng những người Phù Nam là tiếp thu sớm hơn. Vậy từ Nam Đảo vào thì sao, những vương quốc này dù sao vẫn là tăng trưởng muộn hơn Phù Nam, nhưng vẫn có sự giao lưu nào đó ngay từ khi người Nam Đảo đi vào đất liền mang theo một phần văn hóa truyền thống Ấn Độ. Có lẽ cả ba hướng trên là những con đường gia nhập văn hóa truyền thống Ấn Độ vào Champa. Nhưng có lẽ rằng việc người Ấn đến từ lâu là có vai trò rõ nét nhất trong sự tác động ảnh hưởng văn hóa truyền thống, một bên có nhu yếu tiếp đón để thống nhất và tăng trưởng ( Champa ) một bên muốn tác động ảnh hưởng văn hóa truyền thống để tỏ rõ thế của mình, hay đó chỉ là sự thực không tránh khỏi giữa một nền văn hóa truyền thống trước với nền văn hóa truyền thống sau .
Sau Lâm Ấp có phải là sự tiếp nối của Champa hay không ? Nếu dựa vào văn hóa truyền thống của hai thời kì từ đầu công nguyên đến thế kỉ VI và tiếp đó đến thế kỉ VII, thì ta thấy có một sự tăng trưởng trên nền văn hóa Sa Huỳnh như hình thức chôn cất bằng chum, vò và trang sức đẹp thủy tinh, … Tuy nhiên trong khu đền tháp Mỹ Sơn có bi kí chỉ ra rằng khoảng chừng thế kỉ VII có sự Open của tên gọi Champa. Nhưng hoàn toàn có thể cái tên đó sớm hơn, bởi lẽ từ thế kỉ IV người Chăm cổ đã tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ, có cả chữ Chăm cổ sinh ra, Champa có lẽ rằng mở màn từ sự tăng trưởng trên. Nhưng Tóm lại, dẫu có hay không sự kế tục giữa Lâm Ấp và Champa thì chắc rằng đã có một xu thế thống nhất, hoàn toàn có thể về chủ quyền lãnh thổ hay văn hóa truyền thống, còn tên gọi chỉ để làm rõ mấy điểm khác biệt, tăng trưởng của hai mốc thời kì sơ khai và khởi đầu không thay đổi .
Như vậy từ thế kỉ II đến thế kỉ VII, gọi là tiến trình Sinhapura, khởi đầu của nền văn hóa truyền thống Chăm, văn hóa truyền thống phát minh sáng tạo từ sự phối hợp văn hóa truyền thống biển trước kia và ảnh hưởng tác động văn hóa truyền thống Ấn Độ. Sau năm 750, người Chăm chuyển kinh đô về miền Nam, có lẽ rằng là tránh sự xâm lược của nhà Đường. Nhưng tổng thể thời hạn từ 190 – 750, Sinhapura đã tăng trưởng một cách không thay đổi, có quan hệ to lớn mà nhìn rõ nhất qua sự giao lưu văn hóa truyền thống, và Sinhapura còn là một TT quần cư đông đúc với kiến trúc Trà Kiệu, chữ Chăm cổ đã đem lại những giá trị, những bước đi tiên phong, sự sẵn sàng chuẩn bị cho những tiến trình về sau của Champa. Cũng cần nói rõ, Trà Kiệu được coi là TT chính trị của Champa quy trình tiến độ này và Mỹ Sơn được xây từ thế kỉ III là TT tâm linh – tín ngưỡng – tôn giáo .

1.2.2 Giai đoạn Virapura (khoảng từ năm 750 đến năm 850).

Virapura là vương triều phía Nam thường gọi là Nam Chăm, tiếp nối Sinhapura, nhưng cái nguyên do để họ bất ngờ đột ngột chuyển từ miền Bắc về miền Nam thì chưa chắc như đinh, lí thuyết được nhiều người đồng ý là Sinhapura quan ngại sức mạnh của nhà Đường. Nhưng mặc dầu nguyên do họ quyết định hành động chuyển về phía Nam là như thế nào đi nữa thì ta vẫn thấy có sự tiếp nối văn hóa truyền thống và cái gì đó của một vương quốc Champa. Cụ thể như thế nào thì cần đi vào tiến trình lịch sử và những tác động ảnh hưởng, nguyên do của cả một quy trình, một quy trình tiến độ Virapura .
Đến lúc này Virapura chính là TT chính trị và Po Nagar là TT tâm linh – tín ngưỡng hay gọi là nhà thời thánh tôn giáo, nhưng không trọn vẹn là vậy mà còn có vùng Kauthara. Triều đại Virapura tuy sống sót trong một thế kỉ sau khi bị Java tiến công, tuy nhiên quy trình tiến độ này của Champa đã tạo nên nhiều đặc thù mê hoặc .
Mở đầu cho vương triều ở Nam Champa là vị vua Rudravarman II từ năm 750 đến năm 756, sau đó là thờ kì trị vì của Prithivindravarman, rồi đến Satyavarman tại ngôi khoảng chừng năm 774 đến năm 784, liên tục là vua Indravarman I trị vì khoảng chừng năm 801 – năm 817, sau cuối là vua Vikrantavarman II ở ngôi từ năm 829 – năm 854. Các di chỉ và đền tháp thời kì này tập trung chuyên sâu hầu hết ở Phan Rang, Phan Thiết, vùng Ninh Thuận, Bình Thuận .
Nhưng kiến trúc lại mang nhiều sự phối hợp giữa Chăm và Khơme, mà ngôi tháp tiên phong ở vương triều phía nam là Po Shah Ineu, có nét tương tự như với Mỹ Sơn E1 ( nữa thế kỉ VIII ). Đặc điểm chung của hai ngôi tháp này là gạch xây tương đối nhẹ nhàng, thanh thoát, trụ cửa vuông với vòm cửa hình cung duỗi là dấu ấn Chăm rất rõ. Po Shah Ineu chỉ là một trong 3 khu di tích lịch sử, 2 khu còn lại là Hòa Lai ( Ninh Thuận ) và cụm tháp Pô đam ( Bình Thuận ). Nói về Hòa Lai, nơi đây có 3 tháp lớn, nằm ở phía bắc cách Phan Rang 20 km, văn cửa hình lá, vòng cửa hình cung, có nét tăng trưởng hơn cụm tháp ở phố Hài. Cuối cùng là cụm tháp Pô đam ( Bình Thuận ), cách Phan Thiết 60 km, và cách Phan Rang 40 km về phía nam, điểm đặc biệt quan trọng ở khu này là mỗi tháp đều có một bộ Linga – Yoni, có niên đại từ 830 – 850 tức là sau Hòa Lai ( niên đại từ 810 – 820 ), cùng loại với hai tháp A2 và E7 ở Mỹ Sơn. Nhìn chung cả ba khu đền tháp này đều nằm trên địa phận Ninh Thuận và Bình Thuận, cùng với Po Nagar ở Nha Trang với Mỹ Sơn là sự tiếp nối với nhau về kiến trúc .
Lý do nêu lên những cụm tháp chỉ với mục tiêu chứng tỏ sự tiếp nối văn hóa truyền thống, đặc biệt quan trọng là kiến trúc ở Champa từ vương triều phía Bắc xuống phía Nam nhưng có lẽ rằng bộc lộ rõ nhất là ở Mỹ Sơn, đến nay Mỹ Sơn không còn là những tháp gỗ nữa mà được kiến thiết xây dựng hẳn hoi bằng gạch Chăm với kiến trúc lai giữa Chăm và Khơme có nguồn gốc từ Chân Lạp. Sự tiếp thu văn hóa truyền thống Khơme không phải là một con đường văn hóa truyền thống thông thường, mà là tác dụng của nhiều năm Champa tiến đánh Chân Lạp ( vào những năm 802 và 809 ). Sự vững mạnh sau khi bị Java tàn phá còn biểu lộ việc tiến công lên phía bắc mà tiềm năng không ai khác là An Nam đô hộ phủ của nhà Đường. Chính sự tăng trưởng của đền tháp là một biểu lộ cho những thành quả từ sự vững mạnh mà Champa có được khi mà lúc này phía Bắc – tạm gọi là Đại Việt bị đô hộ bởi nhà Đương và Phù Nam suy yếu, Chân Lạp lại không phải là trở ngại, những kẻ Nam Đảo lại quá xa .
Tóm lại tiến trình Virapura là sự tiếp nối và tăng trưởng từ quy trình tiến độ Sinhapura, nhưng khi chuyển về vùng đất phía Nam, Champa thời kì này chịu tác động ảnh hưởng không riêng gì văn hóa Ấn mà còn là của Khơme .

1.2.3 Giai đoạn Indrapura (khoảng những năm 850 đến năm 982).

Lại một sự tiếp nối khó hiểu, mà hầu hết là không có đủ tư liệu để xác định nguyên do tại sao người Chăm lại dời kinh đô ngược lên phía Bắc, mà khu vực đóng đô là ở Đồng Dương. Nếu như ở quá trình trước việc chuyển từ phía Bắc xuống phía Nam còn có cơ sở vì quan ngại sự xâm lược của nhà Đường. Nhưng từ Virapura sang Indrapura thì lại không có một sự rình rập đe dọa nào ngoại trừ Java xâm lược cuối thế kỉ VIII. Đoán định nguyên do dời ra vùng Đồng Dương phải chăng cũng giống như việc nhà Lý ( Đại Việt ) dời từ Hoa Lư về Thăng Long. Phải chăng họ muốn chọn một nơi tốt hơn khi tình hình đã không thay đổi, và phải chăng vị thế của Đồng Dương tương thích hơn so với vùng phía Nam. Đó chỉ là một giả thuyết mang đặc thù phỏng đoán, hoàn toàn có thể xem là quá chủ quan, nhưng cũng hoàn toàn có thể có địa thế căn cứ phần nào đó vì tư liệu về việc này phần nhiều trọn vẹn không có. Tuy nhiên, một đặc thù chung sau mỗi lần dời đô là “ vừa có sự khác nhau, vừa có sự tiếp nối và có vẻ như là liên tục về lịch sử. ” [ 3 ]. Cụ thể như sau :
Những bi kí nói về thời đại này có lẽ rằng rõ rang hơn hẳn những quá trình trước đó. Người Chăm thật sự đóng đô ở Đồng Dương là vào những năm 875, dưới triều đại của vua Indrapura, và đây được xem là một bước ngoặt của Champa. Nhưng trước khi nói bước ngoặt đơn cử được tạo ra từ việc dời đến Đồng Dương là gì thì cần xác lập đấy có phải là kinh đô của Champa quy trình tiến độ này hay không. Để làm rõ nên nhìn nhận lại kiến trúc ở Đồng Dương lúc này có cả hoàng cung bằng gỗ và đài thờ thần xây bằng gạch, có vòng thành. Còn Trà Kiệu có lẽ rằng chỉ là một điểm quần cư. Trên bia Đồng Dương I, theo giáo sư Lương Ninh chính Indravarman II đã khởi đầu kiến thiết xây dựng kinh đô Indrapua, thì đã quá rõ .
Nhưng trước vua Indravarman còn có 5 vị nữa là Paramesvarsa, Uroja, Dharmarja, mà hơi mờ nhạt về thông tin và có vua Rudravarman III, Bhadravarman III. Tiếp theo người được xem là mở màn cho vương triều Indrapura – vua Indravarman ( trị vì từ năm 875 đến năm 898 ) là vua Sri Jaya Sinhavarman I ( ở ngôi từ năm 898 – 908 ), vua Jaya Saktyavarman, Sri Bhadravarman III ( từ năm 908 – 916 ), Indravarman III ( 917 – 960 ), sau cuối của triều đại này là Phê Mi Thuế ( trị vì từ năm 972 – 982 ) .
Nói thêm về Indravarman, thời của ông có sự đặc biệt quan trọng và hoàn toàn có thể nói là độc lạ so với trước kia là sự Open của Phật giáo đại thừa và cả sự tôn sung Ấn Độ giáo cảu trước kia, nhưng lợi thế trong tín ngưỡng tôn giáo vẫn nghiêng về Phật giáo hơn. Điều này hoàn toàn có thể thấy ngay trong tên của vua Indravarman, nhưng vẫn phải tôn thờ thần Siva. Trong khảo cổ học người ta cũng tìm thấy nhiều pho tượng Phật bằng đá và đồng thau ở Đồng Dương, nhưng đều lí thú và có chút tương quan là những pho tượng này cùng với 1 số ít pho tượng tìm thấy ở Xứ sở nụ cười Thái Lan có niên đại từ thế kỉ III hay IV và không phải từ hai nơi này mà là từ một TT Phật giáo, hoàn toàn có thể là Ấn Độ gia nhập sang. Không chỉ thế, những gương đồng nhà Hán cũng tìm được ở Đồn Dương, càng chứng tỏ rõ hơn cho sựu giao lưu kinh tế tài chính – văn hóa truyền thống thời đại Indravarman. Và không sai khi khẳng định chắc chắn rằng Champa lúc này đang hưng khởi, nhưng ngoài khuynh hướng thống nhất để tăng trưởng chính sự vươn lên can đảm và mạnh mẽ đã vô tình tạo nên sự phân quyền .
Văn hóa Đồng Dương tuy tăng trưởng mạnh nhưng nó không phải là duy nhất, mà còn có sụ phục sinh can đảm và mạnh mẽ của Trà Kiệu. Cả hai có sự khác nhau, đó là điểm nào. Trước tiên điểm qua vài nét trong nền văn hóa truyền thống ở Đồng Dương, thứ nhất về kiến trúc mang đậm tính uy quyền, vòng cửa tháp ở Đồng Dương hẹp có khi giống tam giác, phủ hình sâu do cách điệu trẻ trung và tràn trề sức khỏe, khác với đền Mỹ Sơn A1. Thứ hai, về tạc tượng, mặt tượng nhẫn nhụi, tươi, mũi bớt nở, môi dày, quần áo giản nhẹ và tăng trưởng cao hơn là ở Trà Kiệu, nhưng sẽ chỉ rõ ở phần văn hóa truyền thống trong mục sau. Ở đây chỉ khẳng định chắc chắn sau Đồng Dương văn hóa truyền thống gốc Trà Kiệu trước đây giờ đã hồi sinh và vươn tới đỉnh điểm mà trong nó có một phần văn hóa truyền thống Đồng Dương và tác động ảnh hưởng của Chân Lạp .
Trở lại với tiến trình lịch sử của Champa quá trình Đồng Dương – Indrapura. Thế kỉ thứ X, Indrapura đứng trươc khó khăn vất vả lớn khi chịu sức ép cả hai phía, Bắc với Đại Việt, Tây Nam với Chân Lạp khi mà phần nhiều những đại chiến giữa hai thế lực chặn hai đầu với Indrapura là liên tục. Khoảng năm 945 – 946 vua Chân Lạp là Rajendravarman II sau khi thống nhất Nam Bắc đã tiến đánh Tây Nam Champa hủy đi đền Po Nagar. Đồng thời ở phía Bắc Đại Việt đang từng bước vững mạnh sau khi thoát khỏi ách thống trị của phương Bắc, cũng mong ước mở mang bờ cỏi về phía nam, đây là sự rình rập đe dọa rất lớn đến Champa. Năm 982 Lê Đại hành tiến đánh Champa và vương triều Indrapura kết thúc. Đó là nguyên do trực tiếp, sâu xa hơn là do thực trạng đấu tranh của Nam và Bắc Champa lúc bấy giờ kinh tế tài chính suy yếu. Tình hình lúc này rất là lộn xộn và trước nhiều sức ép một lần nữa người Chăm lại chuyển về phía Nam, lập nên một vương triều mới – Vijaya, mở màn cho thời kì thống nhất và tăng trưởng .

1.3 Kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội Champa từ khi thành lập đến cuối thế kỉ X.

1.3.1 Kinh tế.

Trước khi đi vào từng nghành nghề dịch vụ một, nên có hiểu biết về những cơ sở của nền kinh tế tài chính Champa lúc này. Từ lâu, miền Trung Nước Ta nơi từng sống sót một vương quốc cổ Champa đã là vùng đất giàu sản vật. Do điều kiện kèm theo khí hậu tương đối thuận tiện, nhiệt đới gió mùa gió mùa, lại gần với biển, nên dân cư nơi đây sống trong điều kiện kèm theo phần đông là rất tốt. Trong rừng, nguồn gỗ, đặc biệt quan trọng là trầm hương nhiều vô số, dọc bờ biển lại có nhiều dừa, đó là hai thứ cây có không ít nhất. Đặc biệt, vàng, cát trắng, sắt kẽm kim loại là những thứ Giao hàng tốt cho thủ công nghiệp. Nói đến biển, tuy nó không đem lại cho Champa một nguồn lợi ngoại thương lơn nhưng lại là kho món ăn hải sản ship hàng cho hội đồng dân cư. Chính những cơ sở trên cộng với tập quán kinh tế tài chính của dân cư Champa tạo nên những đặc thù riêng về kinh tế tài chính so với những vương quốc khác. Cụ thể như sau :
“ Champa cơ bản vẫn là một nước nông nghiệp ” [ 4 ] và thật sự nông nghiệp tăng trưởng mạnh hơn thương nghiệp. Sự ảnh hưởng tác động mạnh của điều kiện kèm theo tự nhiên là trong bước đầu lao lý nên đặc thù kinh tế tài chính của vương quốc này. Cũng như một số ít nước trong khu vực một khi lấy nông nghiệp làm chính thì cây lúa giữ một vai trò rất là to lớn. Và lúc này người Chăm đã trồng loại lúa ngắn ngày với sản lượng cao gọi là lúa Chiêm. Đặc biệt lúa được trồng không riêng gì ở ruộng bậc thấp, mà có cả hình thức canh tác bằng ruộng bậc thang với mạng lưới hệ thống thủy lợi phong phú. Hệ thống thủy lợi được chia làm hai loại, một là những kênh dài vài trăm mét gọi là thủy lợi vương quốc, hai những đường nước nước cạn và nhỏ dẫn vào ruộng gọi là thủy lợi địa phương .
Ở Champa thời kì này, kinh tế tài chính tiểu nông là nền tảng, là nông nghiệp mái ấm gia đình đa phần mang tính tự cung tự túc tự cấp. Để bảo vệ đời sống, người dân Champa với truyền thống lịch sử từ xưa, nay họ cũng tự trồng rau, chăn nuôi. Nhưng không thế cho nên mà có sự tách biệt trong nông nghiệp, chính nhu yếu lan rộng ra sản xuất và tìm kiếm nguồn nước, đất đai, bảo vệ nhau, dân cư nông nghiệp đã link lại để tạo hội đồng mang tính nông nghiệp, và nhìn vào nguồn gốc ban đaầu của dân cư Champa, họ là những người gốc nông nghiệp chứ không phải là thương nghiệp từ đầu, nên Champa tiến trình này là một nước “ nông vi bản ” [ 5 ] .
Để ship hàng đời sống cũng như là sản xuất, yên cầu thủ công nghiệp phải thật sự tăng trưởng. Sự thật đúng như vậy, những nghề truyền thống lịch sử và nghề có nhu yếu đặc biệt quan trọng được chú trọng hơn. Ở đây hoàn toàn có thể kể vài nghề thủ công bằng tay như : Thứ nhất, trong dệt người ta đã mở màn biết trồng bông, đay, và việc se sợi hay nhuộm màu đã rất thông dụng. Đều đặc biệt quan trọng, trong khi se vải, người Cham không dùng dọi se bằng gỗ mặc dầu nguyên vật liệu đó là không thiếu, thay vào đó là những dọi bằng gốm. Phải chăng đây là ảnh hưởng tác động mạnh từ văn hóa truyền thống Sa Huỳnh. Tuy nhiên khi đi vào khám phá việc làm gốm của Champa quá trình này lại không rực rỡ, không chú trọng vì đa phần họ sản xuất ra những đồ vật để đựng dùng trong hoạt động và sinh hoạt hằng ngày .
Liên quan đến gốm, việc sản xuất gạch đã Open, với kĩ thuật nung rất tốt. Trong khi hầu hết nhà và hoàng cung đều là gỗ, gạch đa phần dược sử dụng trong những khu công trình tôn giáo. Trên gạch còn có hoa văn được khách tỉ mĩ, điều đặc biệt quan trọng đó là đôi lúc thành phần những viên gạch không đơn thuần là đất sét mà họ còn trộn vào một hợp chất hữu cơ, làm cho gạch xốp, dễ thoát nước, hoàn toàn có thể nhận rõ trong những tháp ở Mỹ Sơn. Cũng với cách làm tựa như, họ tạo ra một loại vữa kết dính, nhưng đó chỉ là giả thuyết được đưa ra để lí giải về cách kiến thiết xây dựng nên những tháp ở Mỹ Sơn .
Trong thủ công nghiệp còn có nghề làm đồ trang sức đẹp và vũ khí. Trang sức hầu hết kết từ sản vật biển như ngọc trai, vỏ sò, và ngoài những còn có vàng, bạc, tuy nhiên cũng giống như những nghề bằng tay thủ công kể trên, mục tiêu quá rõ là Giao hàng vua chúa, thần linh
Có thể do nền nông nghiệp mang tính tự cung tự túc, tự cấp, thủ công nghiệp tuy tăng trưởng nhưng ship hàng cho vua và thần linh nên vì thế mà thương nghiệp không tăng trưởng chăng. Đó chỉ là một nguyên do cơ bản, bởi lẽ mỗi mái ấm gia đình đã đủ lực để nuôi sống mình, họ cũng thỏa mãn nhu cầu phần nào về đời sống hiện tại mà từ đó dẫn đến mua và bán trong nước kém tăng trưởng. Từ nội thương như vậy kéo theo ngoại thương không mấy điển hình nổi bật. Tuy có nhiều cảng nhưng chỉ là những bãi cát nhỏ gần những khu quần cư, chưa thật sự từ cảng thị. Nhưng nói không có thương nghiệp là không đúng, vì nó chỉ đang trong thực trạng không tăng trưởng. Thuyền bè đến đây, hầu hết trao đổi những loại sản phẩm thiết yếu để Giao hàng cho hành trình dài sang Trung Quốc – kết thúc con đường thương mại Đông – Tây. Và ở Champa thương nghiệp không tăng trưởng là do quyền mua và bán đa phần là của vua chúa, nên thu vào chỉ là những mặt hang Giao hàng triều đình và thần linh, không thật sự là mua và bán đúng nghĩa. Nó khác hẳn trọn vẹn với Phù Nam .
Tóm lại, kinh tế tài chính Champa là nền kinh tế tài chính nông nghiệp, thủ công nghiệp tuy tăng trưởng nhưng chỉ Giao hàng cho những mục tiêu bó hẹp cho vua chúa và thần linh. Họ có nền thương nghiệp, nhưng thương nghiệp không được mặn mà cho lắm .

1.3.2 Cơ cấu xã hội.

Điều tiên phong thuận tiện chứng minh và khẳng định là ở Champa có một những tầng lớp quý tộc – quan lại, trong đó có những người có quyền lực tối cao chính trị, và những người chuyên lo những việc lễ nghi và tôn giáo. Đây là những tầng lớp được hưởng nhiều quyền lợi và nghĩa vụ, có của cải riêng và là những người có vai trò quan trọng trong việc kiến thiết xây dựng đền miếu .
Qua những thư tịch cổ và bi kí, tấm màn về những tầng lớp trên đã rõ, nhưng ngoài họ còn những những tầng lớp nào khác, quan hệ giữa những những tầng lớp bị rang buộc bởi yếu tố nào ?
Như đã chứng minh và khẳng định ở trên, những tầng lớp quý tộc là những người có nhiều quyền hạn, nhưng Champa là một nước nông vi bản, như vậy những người lớp trên phải nắm trong tay nhiều ruộng đất. Điều đó hoàn toàn có thể trọn vẹn đúng, nhưng cái hình thức họ chiếm hữu là dưới dạng lãnh địa, hay thấp hơn là những mẫu ruộng riêng. Có lẽ không phải vậy, nếu nhìn vào xã hội Champa, dưới những người quý tộc, còn có bộ phận nông dân công xã, chính họ chiếm hữu trực tiếp phần nhiều đất canh tác và sống quần cư tại những công xã. Nông dân chịu sự chi phối và nhờ vào vào những tầng lớp trên, do đó cũng hoàn toàn có thể chứng minh và khẳng định những người quý tộc – quan lại chiếm hữu ruộng đất trong tay một cách gián tiếp qua công xã, mà muộn hơn là những làng ( grama ). Như vậy chắc như đinh có một sự bóc lột bằng địa tô và hoa lợi mà ngườ nông dân phải gánh chịu, nhìn vào đặc thù này ta hoàn toàn có thể thấy xã hội Champa có những nét chung với những nước trong khu vực cùng quá trình .
Nhưng ngoài sự giống nhau đó, nó còn có gì độc lạ, điểm độc lạ có lẽ rằng nằm ở những tầng lớp cuối – nô lệ. Nhưng nguồn gốc của nô lệ ở Champa là từ đâu và được sử dụng để làm những việc gì ? Thứ nhất nói về nguồn gốc nô lệ, nếu lý giải theo cái chung của thời đại, thì họ xuất than từ những nguồn hầu hết như : bị bần cùng hóa bởi chủ trương địa tô nặng nề, nhưng so với trường hợp Champa không khả quan, khi mà mức thuế là rất phải chăng khoảng chừng 11/60 loại sản phẩm, cùng với lao dịch trong công xã và đền miếu, thuế được nộp đều trong thời hạn dài nên nông dân bảo vệ là đủ sống ; Nếu cho là từ việc bắt tù binh, thì cũng không nhiều, khi vào quy trình tiến độ tương đối mạnh, Champa chỉ hai lần đánh Chân Lạp mà tiêu biểu vượt trội ở năm 802 bắt một số ít người Khơme làm nô lệ cúng tế ; Và nếu nếu đi theo hướng khác sẽ phải chăng hơn. Đi ngược lại với tôn giáo cùng với đó là việc kiến thiết xây dựng đền tháp ở Champa lúc bấy giờ, những khu đền được xem là những nơi có kinh tế tài chính riêng, được đáp ứng những nhu yếu nhu một kinh thành thu nhỏ. Và do ảnh hưởng tác động lễ nghi Ấn giáo, yên cầu trong những đền ngoài những người chuyên lo việc cúng tế phải có những người chuyên làm nghĩa vụ và trách nhiệm cho thần linh – đó là nô lệ. Như vậy, việc mà nô lệ làm đã rõ, nhưng còn về nguồn gốc, họ bắt nguồn đa phần là từ nông dân và tù binh, mà hầu hết là bị bắt, hoặc ship hàng thời gian ngắn. Giả thuyết về việc làm nghĩa vụ và trách nhiệm trong đền tháp và được coi là nô lê có kì hạn cũng có cơ sở của nó vì nô lệ cũng được cấp ruộng đất và sống trong những làng, có kinh tế tài chính riêng. Nhưng ngoài phải ship hàng lễ nghi, múa nhạc ( vũ nữ ), nô lệ còn có một bộ phận ít Giao hàng vua chúa – quan lại. Cũng từ nô lệ này, 1 số ít quý tộc khi xây đền đã dùng chính nô lệ của mình để Giao hàng lễ nghi hay dâng Tặng Kèm cho những đền lớn. Tóm lại, khẳng định chắc chắn chắc chắc trong xã hội Champa có nô lệ là điều không chối cãi đươc .
Như vậy xã hội Champa đã có 3 những tầng lớp rõ ràng, đó là quý tộc – quan lại, nông dân công xã, nô lệ, họ bị ràng buộc với nhau bởi chính sách chiếm hữu ruộng đất và lễ nghi trong tôn giáo .

1.3.3 Chính trị.

Với nền kinh tế tài chính chậm tăng trưởng và dựa trên quan hệ chiếm hữu ruộng đất, nhưng vương quốc Champa đã sống sót và có khi lớn mạn trong nhiều thế kỉ. Đó là nhờ vào quy trình củng cố không ngừng của cỗ máy chính quyền sở tại, với mong ước thống nhất .
Với tác động ảnh hưởng can đảm và mạnh mẽ của Ấn giáo, lúc này uy quyền của vua giống hệt với thần thánh với mục tiêu thực ra là tôn vị thế của mình lên. Ngay trong cái tên của những vị vua cũng mang đặc thù đó. Như trong tên vua thường có chữ Sri, tức là đấng tối cao .
Trong cỗ máy chính quyền sở tại đã phân ra làm 2 cấp, TW và địa phương. Có ba cấp quan được phân rõ rang : tôn quan là những người có chức cao, đứng đầu quan võ ; thuộc quan ; ngoại quan là những người quản lý ở địa phương. Về sau có chưc Tể tướng đứng đầu những quan .
Bộ máy chính quyền sở tại luôn được bảo vệ bởi một đội quân thường trực từ 4 – 5 vạn người. Nói về quân đội, lúc này Champa có hẳn ba loại là bộ binh được trang bị cung, nỏ, kích, toản ( giống với nỏ ) ; kỵ binh và tượng binh với số lượng khá đông từ 400 – 1000 quân. Và tổng thể chia làm hai loại, tiền binh và hậu binh. Việc thiết kế xây dựng quân đội mạnh chỉ nhằm mục đích mục tiêu chính là bảo vệ vương quyền của vua, nhiều lúc lại là dụng cụ xâm lăng những vùng đất láng giềng .
Tóm lại, cỗ máy chính quyền sở tại và quân đội của Champa là tương đối hoàn hảo, nó giúp vương quốc này tăng trưởng trong một thời kì dài mặt dù nền kinh tế tài chính không mấy khả quan .

1.3.4 Tôn giáo – văn hóa.

Nói đến văn hóa truyền thống Champa cũng như những vương quốc cổ đại trong khu vực tất cả chúng ta không hề phủ nhận vai trò của những người Ấn Độ. Người Ấn đến với văn hóa truyền thống và mạng lưới hệ thống thần quyền của mình như tiếp thêm sức mạnh cho vương quyền ở Champa những buổi đầu xây dựng quốc gia. Khi mà tín ngưỡng sơ khai chưa phân phối cho việc củng cố quyền lực tối cao cho nhà vua .
Sau khi Ấn giáo gia nhập vào Champa, dân cư ở đây đã tôn sùng bộ ba trimurti đó là Bhrama, Visnu, Siva. Đến thời Đồng Dương còn tiếp thu cả Phật giáo đại thừa .
Sự ảnh hưởng tác động của Ấn giáo so với Champa không chỉ ở mặt tâm linh mà chi phối hàng loạt đời sống chính trị và xã hội. Nếu chú ý, tên những vương triều như Sinhapura, Indrapura, … và tên vua như Sri Prasastadharma mang nét văn hóa truyền thống và tôn giáo của Ấn Độ, khi mà chữ Sri có nghĩa là đấng tối cao ví dụ điển hình …
Một yếu tố văn hóa truyền thống quan trọng được tác động ảnh hưởng nữa là chữ viết. Người Chăm đã tiếp thu chữ Phạn ( Sanskrit ) – một văn tự cổ Ấn Độ. Nó được đảm nhiệm và sử dụng thoáng rộng ngay từ khi mới xây dựng vương quốc tức thế kỉ thứ II đến thế kỉ VIII. Sau thế kỉ thứ VIII, khởi đầu Open một loại chữ mới từ chữ Phạn gọi là chữ Chăm cổ. Nên lúc này cả hai loại có vị trí như nhau, nhưng những văn bản quan trọng lại ghi bằng chữ Phạn. Thực chất người Chăm có tiếng nói riêng thuộc ngữ hệ Mã Lai – Đa Đảo, sau khi mượn và sử dụng chữ Phạn một thời hạn họ đã phát minh sáng tạo ra chữ viết riêng cho mình với 16 nguyên âm, 31 phụ âm và 32 âm sắc. Chữ Chăm cổ là nguồn gốc sâu xa của tiếng Chăm tân tiến thời nay được sử dụng thoáng rộng ở những vùng như Ninh Thuận, Bình Thuận, An Giang .
Trong văn học, người Chăm ngay từ đầu đã tiếp thu và xem bộ sử thi Ramayana như là sang tác của họ, còn lập đền thờ Valmiki – tác giả bộ sử thi. Như vậy văn hóa truyền thống Ấn đã in đậm trong đời sống niềm tin Champa. Văn học bản đại trở nên mờ nhạt đơn thuần chỉ là những chuyện kể, viết bi kí một cách gặp khuôn, công thức, chưa xứng tầm với việc phát minh sáng tạo ra chữ viết .
Nhưng trọn vẹn Champa không nhờ vào và sao chép một cách khuôn mẫu văn hóa truyền thống Ấn Độ, đó là ở mặt đẳng cấp và sang trọng xã hội, không phân biệt làm 4 đẳng cấp và sang trọng nặng nề, mà ở Champa chỉ có 2 loại thuộc những tầng lớp trên là giống với Bhraman và Ksatriya ở Ấn Độ. Ngoài ra, người Chăm còn sử dụng mạng lưới hệ thống lịch pháp của Ấn Độ đúng hơn là ở phía bắc Ấn – lịch saka .
Quả thật là một thiếu sót khi nói về văn hóa truyền thống Champa mà không kể đến kiến trúc. Trên tác động ảnh hưởng kiến trúc Ấn Độ, kiến trúc Champa có đặc thù sau : Thân tháp là một khối vững chãi, có cửa chính và những cửa giả, có đường nét trang trí mạnh khỏe, mỗi thời một kiểu nhưng có cái chung nhất là nóc tháp gồm nhiều tầng xếp nếp, có hình trang trí của tầng dưới, nhưng nhỏ dần đi và tụ lại một đỉnh nhọn hướng lên cao. Trên tháp có hình trang trí, thường là cành lá, sâu đo, … được chạm khắc phức tạp. Tháp thực ra cũng là đền, bên trong chỉ thờ một vị thần, khi thực thi lễ nghi thì ở ngoài đền .
Tuy chịu tác động ảnh hưởng mạnh từ văn hóa truyền thống Ấn Độ, nhưng khi vào Champa những tác động ảnh hưởng đó phần nào được gia giảm đi. Có lẽ thấy rõ đều này trong những tượng thờ và đền. Nói về tượng, ở Champa không quá cường điệu hình thể mà cân đối, hòa giải hơn nhiều. Về đền tháp, nhỏ bé, có nhiều nếp xếp phức tạp hơn thay cho việc làm tầng bệ như đền ở Ấn Độ .
Trên đã nghiên cứu và phân tích những ảnh hưởng tác động của văn hóa truyền thống Ấn Độ đến Champa, vậy cái sống sót trước kia, cái địa phương ở đây là gì, giữa hai cái địa phương và cái bên ngoài có lẽ rằng nằm trong vòng bồi đắp hoàn thành xong cho nhau. Chẳng hạn người Chăm trước khi tiếp xúc chữ Phạn đã có tiếng nói riêng cho mình, nhưng nhờ vào sự vay mượn đó họ mới hoàn toàn có thể phát minh sáng tạo ra chữ Chăm cổ. Kể cả trong nhạc cụ và lễ nhạc mặt dù là theo lễ nhạc cung đình Ấn Độ nhưng có sự phát minh sáng tạo. Tuy là theo mô típ nhưng có sự tinh lọc tương thích với thực tiễn đời sống hội đồng .
Thật sự cái mà Ấn Độ ảnh hưởng tác động về tôn giáo chỉ là cái vỏ bên ngoài, cái bên trong của người dân Champa vẫn còn đó, là phần ruột bên trong, tín ngưỡng phồn thực thờ Linga – Yoni vẫn song song với Ấn giáo, hay trong tang lễ vẫn giữ cách chôn cất bằng chum, vọ, có tăng trưởng khi khởi đầu biết hỏa tang .
Đó là những yếu tố ngọt ngào lại, làm ra văn hóa truyền thống Chăm trước sự ồ ạt của văn hóa truyền thống Ấn Độ .

1.4 Nhận xét.

Một Lâm Ấp rồi đến Champa được hình thành dựa trên những cơ sở nhất định về văn hóa truyền thống và kinh tế tài chính địa phương, sự giao lưu với những nền văn minh lớn, mà có sự phức tạp ngay từ đầu. Từ thế kỉ II – X, Champa trải qua những triều đại tiêu biểu vượt trội Sinhapura, Virapura, Indrapuara, mà gắn liền với việc dời đô một cách khó hiểu .
Thời kì này Champa được xem là những mảnh vụn, những mảng rời rạc không thống nhất, từ đó mà không có một sựu tăng trưởng đáng chú ý quan tâm nào. Tuy nhiên cuối quy trình tiến độ này, triều đại Đồng Dương có lẽ rằng là điểm sáng tiên phong mở màn cho một sự tăng trưởng. Bởi lẽ điều mà Đồng Dương làm được là rất nhiều :
Lãnh thổ đã phần nào thống nhất, chính quyền sở tại được củng cố từ TW đến đại phương .
Văn hóa Đồng Dương hay phong thái Đồng Dương – mang đặc thù Hindu giáo, là sự độc lạ nằm trong toàn thể những phong thái văn hóa truyền thống của Champa suốt 15 thế kỉ sống sót thực ra .
Phật giáo vào Champa với bức tượng Phật đồng cao 1.8 m là biểu lộ đơn cử cho sự tăng trưởng văn hóa truyền thống .
Chiến tranh và thắng lợi trước Chân Lạp là nhờ có được từ tác dụng của sự tăng trưởng kinh tế tài chính, chính trị mang lại cho Champa .

Nhưng đây vẫn là giai đoạn chuẩn bị cho thời kì thịnh đật phát triển huy hoàng của Champa trước khi lặn đi trong lịch sử. 

Chương 2: Champa giai đoạn phát triển và suy vong từ cuối thế kỉ X đền cuối thế kỉ XV.

2.1 Vương triều Vijaya từ thế kỉ X đến thế kỉ XV.

2.1.1 Giai đoạn phát triển và thống nhất từ cuối thế kỉ X đến thế kỉ XIII.

Vijaya là vương triều kế tục Indrapura. Sự sụp đổ của triều đại trước đã cho thấy nhiều hạn chế cần khăc phục, quan trọng nhất là tình trạng không thống nhất giữa Nam và Bắc Champa đã cản trở rất nhiều đến sự phát triển. Chính vì vậy nếu không muốn đi vào vết xe của triều đại trước, việc đầu tiên Vijaya cần phải làm là tiến hành thống nhất.

Vương triều Vijaya khởi đầu xây dựng vào năm 988, sau khi Câu Thi Lị Ha Thân Bà Ma La ( Harivarman II ) lên làm vua, và triển khai dời kinh đô từ Đồng Dương về Phật Thành ( Phật Thệ ) gần Quy Nhơn ( Tỉnh Bình Định ) ngày này. Và từ đây mở màn cho một thời kì thống nhất và tăng trưởng của Champa, từ đầu thế kỉ XI đến thế kỉ XIII .
Harivarman II trị vì từ năm 988 – năm 999 thì qua đời nhường ngôi cho con mình là Dương Phổ Cu Bi Thi Lị ( Yang Pô Ku Vijaya Sri ). Đến đây kinh đô của Champa mới dứt khoác dời về Phật Thành và lấy tên nước là Vijaya. Yang Pô Ku Vijaya trong thời hạn nắm quyền từ năm 999 – 1010 cũng đương đầu với thực trạng không ổn định mọi mặt, nó lê dài suốt thế kỉ XI .
Sau đó là sự tiếp nối hàng loạt đời vua Harivarmadeva làm vua khoảng chừng 1010 – 1020, Paramesvaraman ( trị vì từ năm 1020 – 1030 ), Vikrantavarman IV ( trị vì từ năm 1030 – 1041 ). Sau đó từ năm 1042 – 1044 là thời kì của vua Sinharvarman II trị vì, và trong một lần Đại Việt tiến đánh vua này tử trận. Vua Vijaya Paramesvararmedeva Dharmaraja I thế ngôi từ 1044 – 1060. Dưới thời của ông, bắt đầu nhiều lần đụng độ với Đại Việt nhưng sao đó có lẽ rằng nhận thấy sự bất lợi nên dữ thế chủ động giản hòa và kiến thiết xây dựng mối quan hệ mới tốt đẹp. Trong đối nội, Vijaya Paramesvararmedeva I cho trùng tu và kiến thiết xây dựng thêm những đền tháp ở miền Nam, và ra sức củng cố vương quyền tại đây, mục tiêu duy nhất của ông là mong ước gây tác động ảnh hưởng ở khu vực phía Nam, tạo điều kiện kèm theo thống nhất. Tuy nhiên, năm 1050 có lẽ rằng ngoài dự trù, nhân dân Nam Champanduranga nổi dậy đòi li khai, tách biệt ra một vương quốc riêng không liên quan gì đến nhau. Nhưng bằng giải pháp tôn giáo, cuộc nổi dậy đã yên ổn .
Sau Vijaya Paramesvaramedeva I, vua Bhadravarman IV lên ngôi nhưng tại vị thời hạn ngắn ( 1060 – 1061 ) lại chuyển quyền lực tối cao sang Rudravarman IV ( 1061 – 1074 ). Trong thời kì của ông vua này vào năm 1069 Đại Việt lại tiến đánh Champa bắt ông, sau đó trả tự do, và Champa phải nhượng lại ba châu là Bố Chính, Địa Lí, Ma Linh. Nhưng cuối năm 1074 nổ ra một cuộc chính biến buộc Rudravarman phải chạy sang Đại Việt. Cuộc chính biến đã đưa Harivarman IV lên ngôi ( trị vì từ năm 1074 – 1081 ), kết thúc thời kì bắt ổn, mở ra một xu thế thống nhất .
Sự thống nhất đã băt đầu nhưng không phải là bằng đấm đá bạo lực mà bằng một hình thức trước kia Vijaya Paramesvararmedeva I từng vận dụng, đó là mị dân bằng thần quyền. Nhưng Harivarman IV làm có vẻ như chu đáo hơn chăng, ông dùng chính nguồn gốc có mưu đồ sắp xếp trước của mình để triển khai thống nhất Nam và Bắc Chăm trong yên ổn. Harivarman IV thứ nhất cho mình là một bộ phận của thần linh, tiếp theo cho rằng nguồn gốc của mình là xuất phát từ người cha thuộc họ Dừa ( Bắc ), mẹ thuộc tộc Cau ( Nam ). Với cái lí do bản thân vua là đại diện thay mặt của thần linh lại mang trong người hai dòng máu Nam và Bắc, thì quá tuyệt vời và hoàn hảo nhất để những người dân trong nước quá tôn sùng thần thánh tin rằng giữa Bắc Nam chính là một thể thống nhất. Nghe có vẻ như gì đó là không chắc như đinh, nhưng ở trình độ một nền văn minh thế kỉ XI mà trong tư tưởng của họ thần linh luôn là đấng tối cao, thì cái câu truyện do vị vua trên đặt ra có lí và triển khai được. Từ đây cơ sỏ của một sư thống nhất khởi đầu hình thành .
Chính sự thống nhất đã mang lại những ảnh hưởng tác động lớn lao về đối ngoại của Champa, đặc thù lớn nhất là gây chiến với những nước láng giềng, nhưng lại nằm trong thế bị kìm kẹp bởi hai hướng với 2 vương quốc là Đại Việt và Champa. Tuy thua Đại Việt nhưng giành thắng lợi với Chân Lạp. Trong tiến trình này những khu công trình như Trà Kiệu, hay Mỹ Sơn được trùng tu và thiết kế xây dựng .
Đến năm 1081, Jaya Indravarman II lên thay ngôi, nhưng không lâu bị Pâng cướp ngôi lên làm vua lấy hiệu là Sri Paramabodhisatva ( trị vì từ năm 1081 – 1086 ). Tình hình Champa lúc này tương đối không thay đổi, và nuôi dự tính cướp lại ba châu đã mất từ tay Đại Việt .
Tình trạng hòa, đánh với Đại Việt và Chân Lạp của Champa có lẽ rằng lê dài suốt quá trình này. Hai đời vua tiếp theo là Harivarman V và Indravarman III đã giữ được mối quan hệ hòa hảo với Đại Việt. Sự phức tạp trong quan hệ đối ngoại của Champa vẫn là xoay quanh hai nước Đại Việt và Chân Lạp, có lẽ rằng chỉ cần nói sơ qua như ở trên .
Điều quan trọng nhất phải nói về quy trình thống nhất của nó. Nhưng cũng phải kể đến những tác động ảnh hưởng đến từ hai nước láng giềng của Champa .
Vào những năm 1166 và 1170, miền Nam một lần nữa nổi dậy, và một lần nữa nổ ra nội chiến, mà có sự can thiệp của cả Đại Việt và Chân Lạp. Tuy nhiên chính việc Chân Lạp đánh Champa 1181, sau đó giành thắng lợi và chia cắt Champa làm hai miền vào năm 1190 : miền Bắc – Vijaya do Jayavarman VII nắm quyền, miền Nam là vùng Panduranga do hoàng thân Vidianandana quản lý. Sau mấy năm rối ren chính trị tiểu quốc miền Nam đã thống nhất được hàng loạt Champa và Suryavarmadeva – Vidianandana lên nắm quyền. Lúc này để tránh phiền phức ông đã cắt đứt quan hệ với Chân Lạp và có phần hòa hảo với Đại Việt. Nhưng sau khi Dhanapatigrama – chú của Suryavarmadeva lên ngôi, Champa bị phụ thuộc và trở thành một tỉnh của Chân Lạp .
Tóm lại, nếu đi theo tiến trình để hiểu rõ quy trình thống nhất Champa thì hơi khó hiểu, nên hoàn toàn có thể tóm gọn lại như sau. Sự thống nhất của Champa lúc này cao hơn quá trình trước. Biểu hiện đơn cử thứ nhất là việc kinh đô Vijaya được chọn đặt tại nới TT Champa, tiếp đó là dựng nên một truyền thuyết thần thoại về tộc Dừa và Cau đại diện thay mặt cho Nam Bắc, và hàng loạt những đền tháp được kiến thiết xây dựng ở phía Nam nhằm mục đích củng cố thần quyền và vương quyền của vua. Sự thống nhất đã mở màn cho thời kỳ thịnh đạt của Champa tiến trình sau .

2.1.2 Thời kì thịnh đạt của Champa (1220 – 1353).

Sau khi bị Chân Lạp chiếm đóng, năm 1220 họ không một lí do đã rút khỏi Chân Lạp, nhưng cũng không quên lập nên một chính quyền sở tại thân Ăngko, đứng đầu là Jaya Paramesvaraman II. Suốt thời hạn trị vì của mình từ năm 1220 – 1252, ông theo đuổi 2 chủ trương : Phục hồi kinh tế tài chính và giữ thái độ kì thị với Đại Việt .
Về kinh tế tài chính, ông cho khẩn hoang đất đai, lan rộng ra đất canh tác, tăng trưởng mạng lưới hệ thống thủy lợi. Đó là những giải pháp nhằm mục đích phục sinh kinh tế tài chính sau hàng chục năm bị cuộc chiến tranh tàn phá, nhưng cái tập trung chuyên sâu lớn nhất lại vào nông nghiệp thì chỉ đưa đến tác dụng là không thay đổi chứ chưa gọi đúng từ tăng trưởng .
Về chính trị và đối ngoại, do là một chính quyền sở tại thân Ăngko ngay từ đầu có lẽ rằng Champa ngã hẳn về phía Chân Lạp, có lẽ rằng cũng từ đó mà cạnh tranh đối đầu với Đại Việt. Trong quan hệ với Chân Lạp rõ ràng như vậy, nhưng so với Đại Việt có lẽ rằng còn bắt nguồn từ việc bị mất 3 châu ở phía Bắc trước kia, cùng với thời gian nhân nhà Lý suy yếu đã thực thi cướp phá. Nhưng khi mà Chân Lạp cũng suy yếu, chủ trương đối ngoại của Champa vẫn là cạnh tranh đối đầu với Đại Việt có lẽ rằng là vì muốn lan rộng ra chủ quyền lãnh thổ .
Thời đại của Jaya Paramesvaraman II sống sót có một vai trò nhất định của nó, đó là không thay đổi quốc gia sau cuộc chiến tranh, để đến khi Indravarman VI lên ngôi vụt dậy và nâng tầm Champa .
Điều thứ nhất khi lên ngôi là ông đã đi thăm Nam Champa, và thu được những thắng lợi, đó là sự yên ổn tại vùng Panduranga. Suốt thời hạn quản lý từ năm 1265 – 1285 đã mang đến cảnh thái bình, thịnh vượng cho Champa .
Lúc này Champa không còn lo lắng và thoát dần ảnh hưởng tác động của một Chân lạp đang tác đó là thắng lợi trước sự xâm lược của quân Nguyên ( 1283 – 1284 ), đó là sự đoàn kết lớn lao và gắn bó thân thiện của hai nước .
Sau thời đại này là thời tăng trưởng thịnh vượn của Champa, mà ông vua có công lớn nhất là Chế Mân – Jaya Sinhavarman IV trị vì từ năm 1285 đến năm 1305. Chế Mân đã liên tục những chủ trương của vua cha và đưa Champa đến thời huy hoàng. Biểu hiện rõ nhất là lần lan rộng ra chủ quyền lãnh thổ về phía Tây lên miền thượng nguyên – lưu vực sông Đà Rằng và Sre Pốc. Thứ hai, thương nghiệp được tăng trưởng với việc mở lại những cảng thị mà quan trọng nhất là cảng Tini – Thilibinai. Bên cạnh tăng trưởng về thương nghiệp và lan rộng ra chủ quyền lãnh thổ nhân dân Champa lại một lần nữa cạnh tranh đối đầu với quân Nguyên, nhưng bằng chủ trương ngoại giao mềm dẻo của Chế Mân cuộc xâm lược đã không diễn ra. Trong khi đó so với Đại Việt, mối quan hệ lại được liên tục tăng trưởng mà việc công chúa Huyền Trân, con Trần Nhân Tông được gả cho Chế Mân là bộc lộ rõ nhất. Người Champa chịu mất châu Ô và châu Lý để đổi lại sự không thay đổi cơ bản để tăng trưởng quốc gia, đó là mọt lựa chọn mưu trí. Tuy về sau có một chút ít hiềm khích nhưng mối quan hệ tốt đẹp giữa hai nước vẫn cố được duy trì .
Như vậy với những điều nêu trên hoàn toàn có thể khẳng định chắc chắn đây là quy trình tiến độ thịnh vượn nhất của vương quốc Champa sau mấy thế kỉ không ổn định về chính trị .

2.1.3 Thời kì khủng hoảng và suy vong từ giữa thế kỉ XIV.

Sự khủng hoảng cục bộ bắt đâu vào những năm 1353 sau vua Trà Hoa Bố, qua tám đời vua, đến năm 1471 .
Có lẽ không cần đi vào tiến trình lịch sử một cách đơn cử quá trình này, điều thiết yếu là chỉ ra đâu là nguyên do đẩy một Champa đang không thay đổi và tăng trưởng trước đó đi đến bờ từ từ của sự tàn lụi .
Dấu mốc của sự sụp đổ có lẽ rằng là nằm ở những gì ông vua Chế Bồng Nga ( Po Binnosuor ) khoảng chừng từ năm 1328 đến năm 1373. Lúc này, quan hệ ngoại giao của Champa có sự biến hóa bất ngờ đột ngột, đi từ thân thương sang cạnh tranh đối đầu với Đại Việt. Chế Bồng Nga ra sức thiết kế xây dựng quân đội, dồn tổng thể nguồn lực cho hàng chục cuộc tiến công lên hướng Bắc. Trong 30 năm đã thực thi trên 15 trận đánh lớn, và có khi chỉ trong 8 năm năm nào cũng đánh, có hai lần đến tận Thăng Long cướp phá, và quay trở lại, lúc này ở Đại Việt đang là lúc mà nhà Trần suy yếu. Nguyên nhân mà Champa bất thần biến hóa kế hoạch ngoại giao của mình có lẽ rằng là do “ mấy chục năm thái bình và phong túc, nên tưởng là mình mạnh ” [ 6 ]. Chính việc gây chiến liên miên mà làm cho quốc gia kiệt quệ không chỉ ở kinh tế tài chính mà còn khủng hoảng cục bộ thâm thúy trong nội bộ, sự phản đối của quần chúng là một phần làm cho Champa từ từ suy yếu và cái chết của Chế Bồng Nga .
Nhưng cái chết của ông không phải là dấu chấm hết trực tiếp của Champa, mà chính những chủ trương độc đoán của mình .
Sau quá trình của Chế Bồng Nga, đến sau năm 1471 Champa không còn giữ được vai trò lịch sử của nó nữa. Tuy còn tên nước, còn một thể chế ở miền Nam, nhưng thật sự đó chỉ mang đặc thù địa phương – một chính quyền sở tại thu hẹp đúng nghĩa. Sự kiệt quệ về nhiều mặt kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống còn liên tục đến cuối trung đại theo một đường tuột dốc khi không bắt kịp những thành tựu mới của “ làn sóng văn minh thứ Hai ” [ 7 ] .

2.2 Sự phát triển kinh tế – xã hội.

2.2.1 Kinh tế bước vào giai đoạn phát triển.

Nếu như trước kia kinh tế tài chính nông nghiệp ở Champa chiếm lợi thế thì có lẽ rằng đến quá trình này với những yếu tố mới bên ngoài và bên trong tác động ảnh hưởng đã thôi thúc một nền thương nghiệp tăng trưởng. Và trước kia người Chăm không phải không biết tận dụng biển nhưng chỉ mới thu lợi từ những nguồn món ăn hải sản và tài nguyên biển .
Trước đây vai trò của người Ấn hay người Hoa được thấy rõ nét nay đã có những thuyền của phương Tây men theo tuyến đường thương mại Đông Tây đến trú chân ở Champa. Chính những thương gia phương Tây và Nhật Bản chính là những người ghi chép truyền bá sự phong phú của Champa, chính từ đây mà vương quốc này được biết đến một cách thoáng rộng .
Trong quá trình thịnh vượng từ thế kỉ X đến XV, Champa đã thật sự trở thành một đầu mối, một TT thương mại liên vùng. Và trước kia họ đã mở màn trấn áp biển Đông, với vị trí thuận tiện trải dài quanh biển này mà đến quá trình tăng trưởng của nó, mở màn Champa không chỉ trấn áp ven bờ nữa mà nay lan rộng ra đến tận Philipin và Nam Đảo. Những mảnh gốm Champa tìm thấy được ở Butuan, Mindanao – những vương quốc cổ ở Philipin đã cho thấy việc mua và bán của người Chăm trên biển và sự trấn áp thương mại của họ lớn đến đâu .
Tuy thương nghiệp tăng trưởng nhưng cơ bản Champa vẫn là gốc nông nghiệp – nông vi bản. Suốt 10 thế kỉ đầu, nông nghiệp có một vị trí quan trọng và đến nay vị trí đó càng được nâng cao hơn trong kinh tế tài chính của Champa. Sự tăng trưởng nông nghiệp thời kì này không bộc lộ ở chỗ lan rộng ra đất canh tác mà chính là việc người dân nâng cao hiệu suất nông phẩm, với kĩ thuật được cải tổ và mạng lưới hệ thống thủy được lan rộng ra .
Ngoài ra nghề đánh cá, thủ công nghiệp với những ngành như sản xuất gốm, gạch, thủy tinh, trang sức đẹp đã tăng trưởng. Mà đáng quan tâm nhất là đồ trang sức đẹp, khắc tượng, phù điêu và phục trang, là thứu không hề thiếu trong hành lễ và Giao hàng vua chúa nên cũng là những nghề đặc biệt quan trọng được triều đình chú trọng, từ đó mà cũng tăng trưởng, nhưng nguyên do sâu xa chính là nằm ở sự không thay đổi chính trị vĩnh viễn tạo ra, đặc biệt quan trọng là thời Chế Mân .

2.2.2 Văn hóa.

Thời kì này chính là sự thừa kế và phát huy những nền tảng văn hóa truyền thống quá trình trước, điều này bộc lộ rõ qua những mặt như chữ viết, kiến trúc, điêu khắc, ca múa nhạc. Đặc biệt có một sự tương tác văn hóa truyền thống diễn ra can đảm và mạnh mẽ. Cụ thể như thế nào sẽ đi lần lượt từng nghành nghề dịch vụ một .
Thứ nhất về chữ viết, từ chữ Chăm cổ và chữ Phạn, người Chăm từ từ hoàn thành xong mạng lưới hệ thống kí tự riêng cho mình. Ngôn ngữ – tiếng Cahwm được diễn đạt lưu loát hơn trong những văn bia nhưng khi nói về những điều lớn lao như những vị thần, công đức của vua họ lại dùng chữ Phạn, nhưng đôi lúc cũng có ngoại lệ. Trên những cửa đền Po Klong Garai có một loại chữ Chăm mới vuông và giống với kí chữu Phạn, không thiếu ngay ngắn như trước kia. Đến thế kỉ XIV chữ Chăm cổ đã tương đối triển khai xong về mặt từ ngữ và cách diễn đạt, như chữ bớt vuông, thanh thoát hơn, có hình cánh chim bay .
Thứ hai, về thẩm mỹ và nghệ thuật kiến trúc, sự tăng trưởng của nó có lẽ rằng bộc lộ qua bốn phong thái sau : tiên phong là Mỹ Sơn E1 là dạng cổ với đặc trưng trên bệ thờ làm bằng đá cát là hình dạng linga xung quanh có chạm khắc giáo sĩ, “ vòm cửa E1 có hình cung dang rộng, thoáng đãng mềm mịn và mượt mà, hai đầu tách đôi uốn cong lại, trên nền trơn thoáng ” [ 8 ], nhưng thời này đặc trưng cho sự tăng trưởng là ở Mỹ Sơn A1 xây khoảng chừng giữa thế kỉ X, tháp cao hơn E1 và điêu khắc nhìn sinh động hơn, có một phần ảnh hưởng tác động của kiến trúc Java, vòm có hình đường cong gập, nhưng được tạo thành 3 dãi băng trơn, trông nhẹ nhàng và tự do hơn Đồng Dương – cong khum nhiều hơn, có 3 đến 4 dải giữa là dài trơn hẹp, trên đỉnh có một bông hoa đại đóa. Thứ hai nhóm tháp phía nam, gọi là phong thái Hòa Lai, vòm cửa nhọn dần lên trên, trụ hình bát giác và trang trí hình những chiếc lá uốn cong. Phong cách thứ ba là phong thái chuyển tiếp giữa Mỹ Sơn A1 và Tỉnh Bình Định. Trước kia A1 có văn trang trí hình cánh lá uốn cong xoắn xuýt – hình trứng nay là hình cánh mũi giáo hay hình cung gãy, thấy ở phong thái Tỉnh Bình Định. Cuối cùng là phong thái Tỉnh Bình Định với nhóm tháp nằm ở xã Phước Hòa, huyện Tuy Phước, Tỉnh Bình Định ngày này. Kiểu kiến trúc này với tháp có vòm cửa hình mũi giáo, tiêu biểu vượt trội cho nghệ thuật và thẩm mỹ Chăm sau này .
Thứ ba về điêu khắc, là sự gắn liền với kiến trúc. Nổi bật với ba loại phong thái là phù điêu trà Kiệu, Chánh Lộ và phong thái Tỉnh Bình Định. Ở Trà Kiệu tượng điêu khắc ăn mặc chỉnh tề, cân đối, đầy sức sống nhưng hơi căng thẳng mệt mỏi, ở Chánh Lộ thì uyển chuyển và quyến rũ hơn, còn ở Tỉnh Bình Định có nét hơi thô, không sinh động, không đẹp vì có lẽ rằng đây là quy trình tiến độ suy thoái và khủng hoảng về nhiều mặt trong đó có điêu khắc .
Thứ tư về ca múa nhạc, họ có bộ nhạc cụ riêng, như trống lớn, dùng tay vỗ, kèn Sarana, trống nhỏ hai mặt vỗ bằng tay, … Còn sống sót đến ngày này. Trong nghệ thuật và thẩm mỹ múa có cả múa lụa, múa khi thổi kèn, … Đặc biệt có vũ điệu Apsara chuyên ship hàng những lễ nghi quan trọng .
Cuối cùng nếu điểm qua những mặt văn hóa truyền thống Champa mà không nói đến sự tương tác thì quả thật là nói suông. Có lẽ trong những trận chiến, xâm lược hay bị xâm lược không ít văn hóa truyền thống cũng đã có sự qua lại. Nhất là Chân Lạp với văn hóa truyền thống của người Khơme mà bộc lộ cho sự tương tác đó là phong thái kiến trúc ở Hòa Lai, Mỹ Sơn A1 như đa nghiên cứu và phân tích ở trên. Những tương tác văn hóa truyền thống đó là nguyên do quan trọng làm cho văn hóa truyền thống Champa phong phú và tăng trưởng hơn thời kì trước .
Tóm lại, những dâu ấn văn hóa truyền thống Champa tiến trình này cho đến thời nay là một phần của văn hóa truyền thống và góp thêm phần vào sự phong phú của văn hóa truyền thống Nước Ta mà gia chủ hiện tại đang gìn giữ là vùng đất miền Trung Nước Ta .

2.2.3 Xã hôi – Chính trị – quân sự.

Đến tiến trình này xã hội Champa vẫn theo chính sách mẫu hệ, tuy nhiên trong chính trị thì vai trò của người đàn ôn là cao hơn. Xã hội lúc này đánh dâu sự tăng trưởng mạnh của những tầng lớp quý tộc, họ khởi đầu có những cơ sở kinh tế tài chính riêng, tiếng hành cát cứ, nâng cao thế lực, đó là nguyên nhân tạo nên sự không ổn định vĩnh viễn trong chính trị .
Ở quy trình tiến độ này hai quý phái dưới là nông dân và nô lệ vẫn giữ vị trí và vai trò như trước, là nững người sản xuất, ship hàng lễ nghi, vua chúa, họ vẫn bị ràng buộc bởi làng xã, và ruộng đất công xã .
Để có một Champa tăng trưởng cực thịnh như vậy, ngoài chú tâm tăng trưởng kinh tế tài chính, những vua đã đi vào hoàn thành xong cỗ máy nhà nước. Với việc thống nhất Bắc và Nam Chăm, vua đã là người trị vì hàng loạt quốc gia, ở mỗi vùng thì có một hoàng thân quản lý, dưới vua vẫn là ba cấp quan từ TW đến địa phương, quốc gia chia làm những huyện, tỉnh, … Nhưng chính vì sự độc lạ ở mỗi vùng về địa lí và phong tục, điều kiện kèm theo đơn cử từng vùng mà làm cho cỗ máy đó không hoàn hảo trên thực tiễn. Tuy nhiên để duy trì cỗ máy và ship hàng mục tiêu cuộc chiến tranh cũng như là bảo vệ quốc gia trong thời kì cuộc chiến tranh liên miên, thì cần có một quân đội mạnh, và đến Chế Bồng Nga, quân đôi Champa thật sự làm được điều đó .
Tóm lại, chính những người quý tộc đã tác động ảnh hưởng rất nhiều đến xã hội và chính trị Champa giai ddaonj thịnh đạt và tăng trưởng từ cuối thế kỉ X đến cuối thế kỉ XV .

2.3 Nhận xét.

Lịch sử Champa giai từ thế kỉ XI đến cuối thế kỉ XV thật sự phức tạp nhưng hoàn toàn có thể Kết luận ba thời kì chính sau đây :
Thế kỉ XI – XII là quy trình tiến độ suy thoái và khủng hoảng, khủng hoảng cục bộ bởi : trong thế kỉ này Champa và Đại Việt có một mối quan hệ không mấy tốt đẹp, sau mấy thế kỉ trước Bắc tiến, có khi đanh vào cả Hoa Lư năm 979, nhưng sau đó lại thất bại trước Đại Việt. Đến thế kỉ XII lai đụng độ với Cambot, và sau cuộc cuộc chiến tranh 100 năm Champa rơi vào thực trạng chia cắt, phân liệt, khủng hoảng cục bộ .
Thế kỉ XIII – XIV là thời kì phục sinh và đạt đến đỉnh điểm : đó là sựu tăng trưởng mạnh kinh tế tài chính, cùng với chủ trương đối nội đối ngoại khôn ngoan đã vụt dậy cả Champa đang ngủ yên trong khủng hoảng cục bộ .

Cuối thế kỉ XIV lại rơi vào tình trạng suy thoái và dân dần đánh mất vai trò lịch sử mà nguyên nhâ chủ yếu là do chính sách đôi nội và đối ngoại cực đoạn thiếu hợp lí. 

C .  Phần kết luận.

Champa từ thế kỉ II đến cuối thế kỉ XV là một phần quan trọng của lịch sử Nước Ta nói chung và lịch sử miền Trung nói riêng. Nhưng để hiểu rõ tường tận là một điều không hề thuận tiện chút nào. Nhưng ở đây hoàn toàn có thể rút ra mấy nét như sau .
Cũng như những vương quốc cổ đại ở Khu vực Đông Nam Á, Champa không thoát khỏi cái vòng ảnh hưởng tác động văn hóa truyền thống từ những nền văn minh lớn mà từ Ấn Đô và Trung Quốc là đa phần. Nhưng khác với trường hợp của những vương quốc Băc Khu vực Đông Nam Á, văn hóa truyền thống Ấn mới là cái chủ yếu tác động ảnh hưởng đến Champa chứ không phải là Trung Quốc. Bên canh đó, dựa trên những cơ sở văn hóa truyền thống địa phương, nhưng đã có sự giao thoa từ việc sống cộng cư giữa nhóm ngữ hệ Mã Lai – Nam Đảo với Môn – Khơme, giữa người biển và rừng, nhưng có lẽ rằng văn hóa truyền thống biển chiếm lợi thế hơn cũng như nhóm người theo ngữ hệ Malayo – Polynesien chiếm lợi thế. Chính đều này đã tạo nên nền văn hóa truyền thống tiền Sa Huỳnh, rồi đến Sa Huỳnh kết hợp với văn minh Ấn Độ đã đưa dân cư nơi đây đến ngưỡng hình thành nhà nước. Nhưng chỉ khi có một nguyên do trực tiếp mà ở đây là chống ngoại xâm – nhà Hán mới thực sự cho sinh ra Lâm Ấp – Champa .
Suốt 15 thế kỉ thực sự có vai trò trong lịch sử Champa đã trải qua nhiều quá trình như : Sinhapura, Virapura, Indrapura, Vijaya. Mỗi thời kì có một đặc thù riêng nhưng nhìn chung vẫn là sự đấu tranh và tăng trưởng để đi tới thống nhất. Có thời kì làm được nhưng có thời kì phá vỡ nó. Chính những cơ sỏ xã hội mà đặc biệt quan trọng là đẳng cấp và sang trọng trên – quý tộc với mạng lưới hệ thống tôn giáo của mình tạo nên những độc lạ giữa những vùng mà tiêu biểu vượt trội là Nam và Bắc Champa. Sự đấu tranh giành quyền quản lý đã diễn ra, nhưng một lần nữa ta thấy được vai trò của thần thánh troing đời sống Champa, đó là công cụ đắc lực để đi đến thống nhất thay vì dùng đấm đá bạo lực .
Nói về văn hóa truyền thống, mặc dầu là mang tiếng ảnh hưởng tác động mạnh từ Ấn Độ nhưng người Chăm đã có những sáng tao riêng và mang nét riêng cho mình, đó là chữ Chăm cô, hay sự gia giảm văn hóa truyền thống tôn giáo Ấn Độ. Chính mạng lưới hệ thống Ấn giáo đã lao lý nên đặc thù xã hội và những nghĩa vụ và trách nhiệm của những những tầng lớp. Đặc biệt nó là công cụ để củng cố vương quyền rất hiệu suất cao cho vua chúa .
Suốt từng đó thế kỉ, Champa luôn biến hóa chủ trương đối nôi và đối ngoại cảu mình, mà trong đối ngoại hai hướng chính họ đặc biệt quan trọng chăm sóc là Đại Việt phía Bắc và Chân Lạp ở phía Tây. Những thời kì khác nhau Champa lại ngả về một hướng, và chính thiếu cẩn trọng quá trình trị vì của Chế Bồng Nga trong đối nội lẫn đối ngoại là nguyên do làm Champa từ từ mất đi vai trò lịch sử của mình, và còn một nguyên do nữa là do họ không theo kịp nền văn minh thứ Hai của trái đất .
Tóm lại lịch sử Champa có những lúc không ổn định, những lúc tăng trưởng, nhưng dù sao cũng đã để lại vô vàng những di tích lịch sử lịch sử, văn hóa truyền thống cho thế hệ sau. Việc hiểu rõ về Champa cùng với chuyến đi thực tiễn miền Trung là những kiến thức và kỹ năng quý giá của một người học sử .
Vấn đề Champa trong tương lai cần làm được làm rõ hơn, đặc biệt quan trọng là những nút thắt trong thời cổ đại để tiến trình lịch sử Nước Ta được rõ ràng, hoàn hảo nhất
— — — — –

Chú thích:

[ 1 ] Phan Huy Lê ( chủ biên ), Lịch sử Nước Ta tập I, trang 223 .
[ 2 ] Lương Ninh, Lịch sử Khu vực Đông Nam Á, NXB Giáo Dục, trang 34 .
[ 3 ] Phan Huy Lê ( chủ biên ), Lịch sử Nước Ta tập I, NXB Giáo dục đào tạo Nước Ta, trang 256 .
[ 4 ] Lương Ninh, Một con đường sử học, NXB Đại học Sư phạm, trang 320 .
[ 5 ] Lương Ninh, Một con đường sử học, NXB Đại học Sư phạm, trang 320 .
[ 6 ] Lương Ninh, một con đường sử học, NXB Đại học Sư phạm, trang 333 .
[ 7 ] Lương Ninh, một con đường sử học, NXB Đại học Sư phạm, trang 334 .
[ 8 ] Phan Huy Lê ( chủ biên ), Lịch sử Nước Ta tập I, NXB Giáo dục đào tạo Nước Ta, trang 845 .

Tài liệu tham khảo

1. Đinh Trung Kiên, khám phá nền văn minh Khu vực Đông Nam Á, Nhà xuất bản Giáo dục đào tạo Nước Ta, 2009 .
2. Ngô Văn Doanh, Thánh địa Mỹ Sơn, Nhà xuất bản trẻ, 2010 .
3. Lương Ninh, Một con đường sử học, Nhà xuất bản Đại học Sư phạm, năm ngoái .
4. Lương Ninh, Lịch sử Khu vực Đông Nam Á, Nhà xuất Giáo dục đào tạo, 2005 .
5. Lương Ninh, Lịch sử vương quốc Champa, Nhà xuất bản Đại học vương quốc, 2009 .
6. Phan Huy Lê ( Chủ biên ), Lịch sử Nước Ta tập I, 2012 .
7. Phạm Đức Dương, Lịch sử văn hóa truyền thống Khu vực Đông Nam Á, Nhà xuất bản văn hóa thông tin, 2013 .

Chia sẻ:

• Twitter
• Facebook

Thích bài này:

Thích

Đang tải …

Có liên quan

Source: http://wp.ftn61.com
Category: Tin Tức