Lịch sử hình thành và phát triển của làng gốm Bát Tràng

Làng gốm Bát Tràng là một trong những làng nghề truyền thống lịch sử có lịch sử hình thành và tăng trưởng rất truyền kiếp. Không chỉ nổi tiếng với những mẫu sản phẩm gốm trong nước mà làng gốm này còn được rất nhiều nước trên quốc tế biết đến. Vậy để rõ hơn về lịch sử hình thành làng nghề gốm sứ Bát Tràng, hãy cùng Gốm 10 khám phá qua bài viết dưới đây nhé .

Xem nhanh

1. Lịch sử làng gốm Bát Tràng

Nằm bên tả ngạn sông Hồng cách TT thủ đô hà nội TP.HN hơn 10 km về phía đông nam. Bát Tràng là một làng gốm truyền thống nổi tiếng của Nước Ta.

Theo tiến trình lịch sử, làng nghề truyền thống thủ công mỹ nghệ Bát Tràng có từ thời Lý, khi Lý Công Uẩn dời đô từ Hoa Lư, Ninh Bình ra Thăng Long, Hà Nội, năm 1010. Năm dòng họ làm nghề gốm nổi tiếng là Trần, Vương, Nguyễn, Lê, Phạm của hai làng là Bồ Xuyên và Bạch Bát (huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình) đã quyết định đưa các nghệ nhân làm gốm và gia đình dời làng quê ta chốn kinh thành để tìm đất lập nghiệp. Đến Bạch Thổ phường (phường Đất Trắng, nay là xã Bát Tràng, huyện Gia Lâm, Hà Nội), nơi có nguồn đất sét trắng dồi dào làm nguyên liệu thô để sản xuất ra đồ gốm. Như vậy, làng gốm sứ Bát Tràng đã có hơn 1.000 năm tuổi.

Theo sách Đại Việt sử ký toàn thư của nhà sử học Ngô Sĩ Liên ghi : Bát Tràng có tên là Xã Bát, Làng Bát từ đời nhà Trần. Thời Lê xã Bát Tràng thuộc huyện Gia Lâm, phủ Thuận An trấn kinh bắc. Sang thời Nguyễn năm 1822 trấn kinh bắc đổi thành trấn TP Bắc Ninh. Năm 1831 đổi thành tỉnh TP Bắc Ninh. Lúc này xã Bát Tràng thuộc tổng Đông Du, huyện Gia Lâm, phủ Thuận An. Đến năm 1862 chia về phủ Thuận Thành và năm 1912 chia về phủ Từ Sơn. Sau cách mạng tháng tám 1945, có một thời hạn ngắn từ tháng 2 đến tháng 11 năm 1949 huyện Gia Lâm thuộc về tỉnh Hưng Yên. Năm 1949 xã Bát Tràng nhập với xã Giang Cao và xã Kim Lan thành xã Quang Minh. Từ năm 1964 tên xã Bát Tràng được Phục hồi gồm Bát Tràng và Giang Cao như lúc bấy giờ. Do gần kinh thành lại nằm bên bờ sông Hồng, Bát Tràng có điều kiện kèm theo giao thông vận tải thuận tiện để tăng trưởng công thương nghiệp, đặc biệt quan trọng ở vùng này lại có nhiều đất sét trắng, theo người dân Bát Tràng rất lâu rồi ở đây có 72 gò đất sét trắng, một nguồn nguyên vật liệu tốt để sản xuất đồ gốm. Lúc bấy giờ một số ít thợ gốm Bồ Bát ( xã Bồ Xuyên và trang Bạch Bát thuộc tổng Bạch Bát, huyện Yên Mô, phủ Trường Yên, trân Thanh Hóa ngoại, nay là hai thôn của xã Yên Thành, huyện Yên Mô, tỉnh Tỉnh Ninh Bình ) đã di cư về Bát Tràng để lập lò gốm. Khi mới lên lập nghiệp ở vùng đất này, dân Bồ Bát đặt tên cho quê mới của mình là Bạch Thổ Phường, tức phường đất trắng. Khi việc làm sản xuất gốm đã không thay đổi, người dân ở đây đã đổi tên thành Bát Tràng P., ý nói là P. có trăm lò bát. Cuối cùng họ mới đổi tên thành Bát Tràng ( nơi làm bát ). Bát Tràng từ một làng gốm thông thường trở thành TT gốm nổi tiếng được triều đình chọn phân phối đồ cống phẩm cho triều đại nhà Minh. Như vậy, suốt hơn 1.000 năm nay, làng nghề này vẫn giữ tên là Bát Tràng. Trong lịch sử làng gốm, những loại gốm quý, độc lạ của nước ta, nổi tiếng cả trong và ngoài nước như gốm men ngọc ( thời Lý, Trần ) ; Gốm hoa nâu hay gốm men nâu ( cuối thời Trần – đầu thời Lê ) ; Gốm men rạn ( thời Lê – Trịnh ) và Gốm hoa lam ( cuối thời Lê – thời Nguyễn ) đều đã được sản xuất ở Bát Tràng.

Người dân Bát Tràng đến nay vẫn lưu truyền một lịch sử một thời về nguồn gốc của nghề gốm như sau : Vào thời Lý ( 1010 – 1225 ) có ba vị Thái học sinh ( học vị như Tiến sĩ ) là Hứa Vĩnh Kiều, Đào Trí Tiến và Lưu Phương Tú, được cử đi sứ Bắc Tống ( 960 – 1127 ). Sau khi hoàn thành xong sứ mạng, trên đường trở về nước qua Thiều Châu ( Quảng Đông-Trung Quốc ) thì gặp bão phải nghỉ lại. Ở đây có lò gốm nổi tiếng, ba ông đến thăm và học được 1 số ít kỹ thuật đem về truyền bá cho dân chúng quê nhà. Hứa Vĩnh Kiều truyền cho Bát Tràng nước men trắng Đào Trí Tiến truyền cho Thổ Hà ( Việt Yên-Hà Bắc ) nước men sắc đỏ Lưu Phương Tú truyền cho Phù Lãng ( Quế Võ-Bắc Ninh ) nước men màu vàng thẫm Câu chuyện trên cũng được lưu truyền ở Thổ Hà và Phù Lãng với không ít sai biệt về diễn biến. Điều đáng chú ý quan tâm là theo những tư liệu dân gian này, nghề gốm Bát Tràng đã có từ thời Lý, ngang với thời Bắc Tống nghĩa là trước năm 1127, khoảng chừng đầu thế kỷ XII. Nhưng cho đến nay vẫn chưa tìm thấy tư liệu lịch sử nào xác nhận tiểu sử của ba nhân vật trên.

2. Quá trình phát triển của Làng gốm Bát Tràng

Gốm Bát Tràng rất nổi tiếng, địa điểm gốm Bát Tràng đã đi vào thơ và ca dao tục ngữ. Bằng vốn di sản kinh nghiệm tay nghề nghề nghiệp những người thợ đã đưa nghề gốm ở đây lên đỉnh điểm, những loại gốm quý và độc lạ nổi tiếng khắp trong và ngoài nước như : Gốm men ngọc ( thời Lý-Trần ) ; gốm men nâu ( cuối Trần-đầu Lê ) ; Gốm men rạn ( thời Lê-Trịnh ) và gốm hoa lam ( cuối thời Nguyễn ) Từ cuối thời Trần đến thời Lê và đầu thời Nguyễn, một khối lượng lớn đồ Gốm những loại của Bát Tràng đã được xuất khẩu sang những nước trong khu vực như Nhật Bản, Malaysia, Thailand, 1 số ít nước châu Âu như Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Hà Lan, Anh, Pháp. Nhìn chung, đồ gốm Bát Tràng là một trong những loại sản phẩm được người quốc tế yêu thích. Nhiều loại sản phẩm gốm ở Nước Ta đã trở thành những tác phẩm gốm cổ và quý giá. Thế kỷ 15-16 : Nhà Mạc có chủ trương công thương nghiẹp rất cởi mở nên những loại sản phẩm của gốm Bát Tràng được lưu thông rất thoáng đãng. Thế kỉ 16-17 : Sau nhưng cuộc phát kiến địa lý cuối thế kỷ 15 những nước Tây Âu tăng trưởng tràn sang những nước phương Đông. Các nước Bồ Đào Nha, Hà Lan, Anh … xây dựng công ty, địa thế căn cứ ở phương Đông để kinh doanh. Sau khi xây dựng, nhà Minh chủ chương cấm tư nhân kinh doanh với quốc tế làm cho việc xuất khẩu gốm sứ nổi tiếng của Trung Quốc bị hạn chế đã tạo điều kiện kèm theo cho gốm Bát Tràng lan rộng ra thị trường ở vùng Khu vực Đông Nam Á. Mối quan hệ của Nước Ta và Nhật Bản rất tăng trưởng, gốm Bát Tràng được nhập rất nhiều vào Nhật.

Thế kỷ 15-17 là quy trình tiến độ tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ của nghành sản xuất gốm xuất khẩu ở Nước Ta Cuối thế kỷ 17 – đầu thế kỷ 18 : Việc xuất khẩu và kinh doanh đồ gốm ở Nước Ta giảm sút nhanh vì sau khi Đài Loan được giải phóng ( 1684 ) và triều thanh bãi bỏ chủ trương cấm kinh doanh với người quốc tế. Từ đó gốm sứ chất lượng cao của Trung Quốc tràn xuống Khu vực Đông Nam Á và đồ gốm Nước Ta không đủ sức cạnh tranh đối đầu. Hơn nữa Nhật Bản tăng cường nền kinh tế tài chính trong nước nen rất ít nhập khẩu. Thế kỷ 18-19 : Nhà Trịnh – Nguyễn với chủ trương hạn chế ngoại thương nên việc sản xuất đồ gốm giảm sút, khiến 1 số làng nghề gốm truyền thống cuội nguồn ở nước ta bị gián đoạn ( như gốm Chu Đậu ) Gốm Bát Tràng bị ảnh hưởng tác động nhưng vẫn giữ được sức sống. Từ cuối thế kỷ 19 : Trong thời kỳ Pháp thuộc những lò gốm Bát Tràng tuy bị 1 số xí nghiệp sản xuất gốm sứ và hàng ngoại nhập cạnh tranh đối đầu nhưng vẫn duy trì được hoạt động giải trí thông thường. Sau cuộc chiến tranh Đông Dương ( 1945 – 1954 ) Năm 1957, 10 cá thể là địa chủ, con địa chủ của thôn Giang Cao góp vốn xây dựng công ty Gốm Trường Thịnh sản xuất gốm sứ và đây là nền tảng khởi đầu cho nhà máy sản xuất sứ Bát Tràng. Có 1 số Hợp tác Xã được xây dựng như : Hợp Thành, Hợp Lực, Đa Tốn, Hưng Hà. Với những nghệ nhân nổi tiếng như : Đào Văn Can, Nguyễn Văn Khiếu, Lê Văn Vấn … Sau năm 1986 làng gốm Bát Tràng có nhiều sự chuyển biến hơn. Sau năm 1986, làng nghề gốm sứ Bát Tràng cũng như nhiều làng nghề gốm sứ khác trong cả nước đã có sự chuyển biến theo hướng kinh tế thị trường. Các hợp tác xã, quy mô hầu hết của thời kỳ kinh tế tài chính bao cấp lần lượt giải thể hoặc chuyển thành những công ty CP. Những công ty lớn được xây dựng, nhưng vẫn còn sống sót nhiều tổ sản xuất và phổ cập là những đơn vị chức năng sản xuất nhỏ theo hộ mái ấm gia đình. Sản xuất tăng trưởng, việc giao thương mua bán sản phẩm & hàng hóa cũng từ đấy mà tăng trưởng theo. Xã Bát Tràng nay đã trở thành một TT gốm sứ lớn nhất cả nước và khu vực Khu vực Đông Nam Á, có tiếng vang khắp quốc tế. Đây là thời cơ lớn không chỉ để lưu thông mẫu sản phẩm sản phẩm & hàng hóa, mà còn để Bát Tràng mở mang và tăng trưởng thành một điểm du lịch mê hoặc so với hành khách thập phương.

Trong suốt quy trình nghề gốm của mình, người Bát Tràng luôn ý thức tầm quan trọng sống còn của làng nghề là thích nghi với thực trạng đổi khác của nền kinh tế tài chính xã hội theo từng thời kỳ, họ chớp lấy nhanh những thành tựu gốm mới và đặc biệt quan trọng chăm sóc, thích ứng với thị hiếu, thẩm mỹ và nghệ thuật và nhu yếu của người mua. Đồ gốm Bát Tràng được sản xuất theo lối thủ công bằng tay, bộc lộ rõ năng lực phát minh sáng tạo của người thợ lưu truyền qua nhiều thế hệ. Bí quyết nghề nghiệp đặc biệt quan trọng là khâu pha chế men được bảo vệ ngặt nghèo, bí hiểm này chỉ được truyền cho con trai và những pháp luật trong những hương ước của Làng, hay của dòng họ. Hiện nay, mẫu sản phẩm gốm Bát Tràng ngày càng phong phú và đa dạng và phong phú so với trước đây. Ngoài những mẫu sản phẩm truyền thống lịch sử, những lò gốm Bát Tràng còn sản xuất nhiều mẫu sản phẩm mới về chủng loại, mẫu mã phân phối nhu yếu tiêu dùng trong nước như những loại ấm chén, bát đĩa, lọ hoa … kiểu mới, những vật tư kiến thiết xây dựng, những loại sứ cách điện và những mẫu sản phẩm xuất khẩu theo đơn đặt hàng của quốc tế. Sản phẩm gốm sứ thủ công bằng tay mỹ nghệ của Bát Tràng xuất hiện trên thị trường cả nước và được xuất khẩu sang nhiều nước châu Á như Nhật Bản, Nước Hàn, Ấn Độ, … châu Âu như Anh, Pháp, Hà Lan, Tây Ban Nha, Italy, … Làng gốm sứ Bát Tràng hấp dẫn nhiều nhân lực từ khắp mọi miền của quốc gia về đây để sáng tác mẫu mã mới và nâng cấp cải tiến công nghệ tiên tiến sản xuất. Một số nghệ nhân đã trong bước đầu thành công xuất sắc trong việc Phục hồi một số ít đồ gốm truyền thống với những mẫu mã và nước men rực rỡ thời Lý, Trần, Lê, Mạc …

Ngày nay những lò gốm Bát Tràng hầu hết tập trung chuyên sâu vào những dòng men như : Men lam cổ, men nâu, men trắng ngà, men xanh rêu, men rạn …

* Men lam ( Hay còn gọi Men Rong Cổ )

Men lam Open khởi đầu ở Bát Tràng với những đồ gốm có sắc xanh chỉ đến đen sẫm. Men lam được đun ở nhiệt độ khoảng chừng 1200 – 1300 oC, được dùng hầu hết trong những loại bát đĩa, ấm chén, lọ hoa, đồ thờ … Men lam được xem là loại men được sử dụng sớm nhất ở Bát Tràng từ thế kỉ 14. Men lam là men gốm được cộng thêm với gốc màu là ôxít côban. Những người thợ ở Bát Tràng sử dụng men lam đồng thời với kĩ thuật dùng bút lông làm công cụ vẽ trên đồ gốm. Men lam không để trần như men nâu mà khi nào cũng được phủ lớp men màu trắng bóng, có độ thuỷ tinh hoá cao sau khi nung. Các hình vẽ của men lam kém chau chuốt, hay bị chảy nhòe, khó nhận ra những họa tiết, về chạm nổi để mộc rất tỉ mỉ, đạt tới đỉnh điểm.

Bình hút tài lộc men lam vẽ Thuận Buồm Xuôi Gió – Mã Đáo Thành Công cao 33 cm, vẽ vàng Tham khảo thêm Gốm Sứ Phong Thủy tại đây

* Men nâu

Trên những đồ gốm từ thế kỉ 14-15, men nâu được dùng để tô lên những đồ trang trí phối hợp với màu men nền trắng ngà. Men nâu có sắc độ đỏ nâu hay còn gọi là màu bã trầu, loại men này không được bóng, trên mặt phẳng men thường có vết sần. Sắc và màu của men phụ thuộc vào vào xương gốm, men nâu được dùng xen lẫn với xanh rêu, men ngà tạo ra những sắc độ khác nhau. Men nâu được giữ vị trí những đường chỉ băng, tô lên hoa sen hoặc hình rồng Men nâu được dùng phủ hàng loạt rồi cạo bỏ phần men tạo ra những loại văn hóa truyền thống rất độc lạ, người ta còn gọi là kỹ thuật khắc chìm, cạo nổi thời nay. Biết được những hạn chế của men nâu, những người thợ gốm Bát Tràng đã sử dụng men nâu vẽ lên trên lớp men trắng ngà để chuyển men nâu sang màu vàng nâu

Bộ ấm chén dáng vuông men nâu chỉ đỏ vẽ hoa đào, bọc đồng Thế kỉ 19 là thời gian ghi lại men nâu đã chuyển sắc thành một loại men bóng, sử dụng thoáng rộng cho tới thời nay Tham khảo thêm Ấm Chén Bát Tràng tại đây

* Men trắng ngà

Về thực chất đây là loại men trắng và có loại lại ngả sang màu vàng ngà, bóng khi nung đạt nhiệt độ cao nhưng cũng nhiều trường hợp lại trắng xám, sữa, đục. Cùng với mẫu mã, men trắng ngà cũng tạo nên một nét riêng không liên quan gì đến nhau của đồ gốm Bát Tràng. Men trắng ngà được dùng làm nền phủ lên những họa tiết hoa văn vẽ màu lam, men nâu.

Bộ đồ ăn men trắng vẽ sen vàng kim Tham khảo thêm Bộ Đồ Ăn tại đây

* Men xanh rêu ( Men ngọc )

Vào thế kỉ 14 – 19, men ngọc được sử dụng khá nổi trội vào những dòng gốm Bát Tràng cổ cùng với men trắng và men nâu. Men ngọc, men ngà và nâu tạo ra loại Tam thái riêng của gốm Bát Tràng thế kỉ 16-17. Men ngọc mang rất nhiều ý nghĩa to lớn vì chỉ có trên những loại gốm Bát Tràng cổ vào thế kỉ 16-17 với nhiều sắc độ khác nhau. Và hoàn toàn có thể xem đây là một dữ kiện đoán định niên đại khá chắc như đinh cho những đồ gốm Bát Tràng trên nhiều mô hình khác nhau.

Đôi lọ lộc bình đắp nổi công đào men ngọc, bọc đồng

* Men rạn

Men rạn Open trong những dòng gốm Bát Tràng cổ vào cuối thế kỉ 16 đến đầu thế kỉ 20 và là loại men độc lạ tạo ra do sự chênh lệch về độ co giữa xương gốm và men. Men rạn là một loại men độc lạ tạo ra do sự chênh lệch về độ co giữa xương gốm và men. Sản phẩm được sản xuất theo xu thế giả cổ, mang đến vẻ đẹp độc lạ.

Bộ đồ thờ men rạn Cát Tường đắp nổi hạng sang

Tham khảo thêm Bộ Đồ Thờ cúng tại đây

3. Khách du lịch được trải nghiệm làm gốm

Hàng năm, có trên 10.000 lượt khách quốc tế và trên 50.000 khách du lịch trong nước đến Bát Tràng. Với tỷ trọng ngành thương mại dịch vụ là 47%, tổng sản lượng hàng năm ước đạt 200 tỷ đồng, cũng đã góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội của Bát Tràng. Đến với làng gốm sứ Bát Tràng, du khách sẽ được trải nghiệm với công việc làm gốm và được tìm hiểu về lịch sử của làng truyền thống. Tuy nhiên, khách đến với Bát Tràng chủ yếu là tham quan, mua hàng tại chợ gốm, các dịch vụ giới thiệu về lịch sử văn hóa, giá trị làng nghề, dịch vụ mới hình thành chưa có tính chuyên nghiệp, chưa kết nối được các điểm tham quan. Điểm yếu của Bát Tràng là các dịch vụ du lịch mới hình thành vẫn mang tính tự phát. Hệ thống hạ tầng kỹ thuật đầu tư chưa đồng bộ, đặc biệt là các dự án đầu tư cho phát triển du lịch còn hạn chế, chưa đáp ứng được nhu cầu…
Để phát huy hết được giá trị của làng nghề truyền thống tiêu biểu, đồng thời gắn với du lịch, cần có sự quan tâm quy hoạch, thực hiện các dự án đầu tư, tu bổ. Thực hiện các giải pháp duy trì sản xuất kinh doanh; bảo tồn làng nghề truyền thống phát triển thương mại dịch vụ. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá, giới thiệu sản phẩm gốm sứ… Hiện tại, làng gốm Bát Tràng đang liên kết với các đơn vị du lịch để triển khai nghiên cứu, xây dựng các tour đưa khách đến tham quan, giới thiệu về lịch sử văn hóa, làng nghề truyền thống, tham quan mua hàng gốm sứ tại địa phương.

Xem lộ trình xe buýt từ Thành Phố Hà Nội đến Bát Tràng tại đây.

Source: http://wp.ftn61.com
Category: Tin Tức