BÀI 21. PHONG TRÀO YÊU NƯỚC CHỐNG PHÁP CỦA  NHÂN DÂN VIỆT NAM TRONG NHỮNG NĂM CUỐI TK XIX 

I. Phong trào Cần Vương bùng nổ

1. Cuộc phản công quân Pháp của phái chủ chiến tại kinh thành Huế và sự bùng phát phong trào Cần vương

– Với những hiệp ước Hác-măng và Pa-tơ-nốt, thực dân Pháp đã cơ bản hoàn thành xong cuộc xâm lược Nước Ta .
– Bất chấp sự đầu hàng của triều đình, những cuộc đấu tranh của 1 số ít quan lại, văn thân, sĩ phu và nhân dân chống Pháp vẫn liên tục diễn ra can đảm và mạnh mẽ .
– Dựa vào trào lưu kháng chiến của nhân dân, phái chủ chiến trong triều đình Huế, Tôn Thất Thuyết ( Thượng Thư bộ Hình ) mạnh tay hành vi. Họ phế bỏ những ông vua thân Pháp, đưa Ưng Lịch lên làm vua ( Hàm Nghi ) ; bí hiểm link với sĩ phu, văn thân những nơi, thiết kế xây dựng mạng lưới hệ thống sơn phòng, ra sức tích trữ lương thảo và vũ khí để sẵn sàng chuẩn bị chiến đấu .

– Hành động của phái chủ chiến nhằm chuẩn bị cho một cuộc nổi dậy chống Pháp. Vì vậy, Pháp tăng cường lực lượng và tìm cách loại phe chủ chiến.

– Trước sự uy hiếp ngày càng trắng trợn của quân địch, Tôn Thất Thuyết và những tập sự của ông đã quyết định hành động nổ súng để giành thế dữ thế chủ động. Đêm mùng 4, rạng sáng mùng 5/7/1885, Tôn Thất Thuyết hạ lệnh cho những đạo quân của mình tiến công quân Pháp ở đồn Mang Cá và tòa Khâm sứ .
– Sáng 5/7, quân Pháp phản công, đánh thẳng vào nội thành của thành phố. Chúng cướp bóc, tàn sát nhân dân. Tôn Thất Thuyết đã đưa vua Hàm Nghi cùng đoàn tùy tùng rời lên sơn phòng Tân Sở ( Quảng Trị ) .
– Ngày 13/7/1885, Tôn Thất Thuyết nhân dân vua xuống chiếu Cần Vương, lôi kéo văn thân, sĩ phu và nhân dân cả nước đứng lên giúp vua cứu nước .
– Chiếu Cần Vương đã nhanh gọn thổi bùng ngọn lửa yêu nước trong nhân dân, tạo thành một trào lưu vũ trang chống Pháp sôi sục, lê dài liên tục trong 10 năm mới chấm hết .

Cuộc phản công ở kinh thành Huế năm 1885

Chiếu Cần Vương

2. Các giai đoạn phát triển của phong trào Cần Vương

a. Giai đoạn từ năm 1885 đến năm 1888

– Lãnh đạo: Hàm Nghi và Tôn Thất Thuyết, văn thân, sĩ phu yêu nước.

– Lực lượng: đông đảo nhân dân, có cả dân tộc thiểu số.

– Địa bàn: rộng lớn, khắp Bắc và Trung Kì. Tiêu biểu là cuộc khởi nghĩa của Mai Xuân Thưởng ở Bình Định, Đề đốc Tạ Hiện (Thái Bình), Nguyễn Thiện Thuật (Hưng Yên), …

Cuối năm 1888, do sự phản bội của Trương Quang Ngọc, vua Hàm Nghi rơi vào tay giặc. Nhà vua đã hiên ngang cự tuyệt mọi sự dụ dỗ của Pháp, chịu án lưu đày sang An-giê-ri (Bắc Phi).

b. Giai đoạn từ năm 1888 đến 1896

– Lãnh đạo: văn thân, sĩ phu yêu nước.

– Địa bàn: Thu hẹp, quy tụ dần thành các trung tâm lớn, chuyển trọng tâm hoạt động lên vùng trung du và miền núi. Tiêu biểu là cuộc khởi nghĩa Hùng Lĩnh do Cao Điển và Tống Duy Tân lãnh đạo, khởi nghĩa Hương Khê do Phan Đình Phùng và Cao Thắng lãnh đạo….

– Năm 1896, phong trào Cần Vương chấm dứt.

* Nhận xét chung
– Tính chất của trào lưu Cần vương là trào lưu yêu nước chống thực dân Pháp mang tính ý thức hệ phong kiến, biểu lộ tính dân tộc bản địa thâm thúy .
– Lực lượng chỉ huy trào lưu Cần Vương là những văn thân sĩ phu yêu nước. Họ link với những thổ hào địa phương, tập hợp phần đông nhân dân trong vùng chống Pháp .
– Mục tiêu của trào lưu là chống Pháp, giành độc lập, Phục hồi lại trật tự xã hội phong kiến cũ .
– Lực lượng tham gia hầu hết là những văn thân sĩ phu và nông dân .
– Hình thức đấu tranh là vũ trang bạo động .
– Nguyên nhân thất bại :
+ Nguyên nhân khách quan : Thực dân Pháp đang trong thời kỳ tăng trưởng đế quốc chủ nghĩa, đã củng cố được nền thống trị thuộc địa nên lực lượng rất mạnh .
+ Nguyên nhân chủ quan :
Phong trào Cần Vương là trào lưu đấu tranh dưới ngọn cờ phong kiến, một ngọn cờ đã lỗi thời nên không còn đủ sức lôi kéo, tập hợp đoàn kết nhân đân đánh giặc .
Các cuộc khởi nghĩa trong trào lưu Cần Vương nhìn chung diễn ra lẻ tẻ, thiếu sự chỉ huy thống nhất, thiếu sự phối hợp ngặt nghèo giữa những cuộc khởi nghĩa để tạo ra sức mạnh tổng hợp .
Phong trào Cần vương thiếu một giai cấp tiên tiến và phát triển đủ sức chỉ huy để đưa ra đường lối cứu nước đúng đắn …
– Ý nghĩa trào lưu Cần vương
+ Phong trào bộc lộ niềm tin yêu nước quật cường, ý chí quật cường của nhân dân ta mà hầu hết là nông dân nhằm mục đích thực thi tiềm năng cao quý chống thực dân Pháp giải cứu cho Tổ quốc .
+ Tuy sau cuối thất bại nhưng trào lưu có tính năng cổ vũ can đảm và mạnh mẽ ý thức yêu nước và đấu tranh của nhân dân ta .
+ Đó là nguồn cổ vũ niềm tin to lớn cho trào lưu dân tộc chủ nghĩa mới sinh ra trong những thập kỷ đầu thế kỷ XX .
– Sự thất bại của trào lưu yêu nước cuối thế kỷ XIX nói chung và trào lưu Cần vương nói riêng đã cho thấy con đường đấu tranh theo ý thức hệ tư tưởng phong kiến đã không còn tương thích, không mang lại thành công xuất sắc. Phong trào yêu nước chống Pháp của nhân dân Nước Ta đặt ra nhu yếu cần phải tìm ra con đường đấu tranh mới để liên tục thực thi trách nhiệm giải phóng dân tộc bản địa .

II. Các cuộc khởi nghĩa tiêu biểu trong phong trào Cần Vương và phong trào đấu tranh tự vệ cuối thế kỷ XIX

1. Khởi nghĩa Bãi Sậy (1883 -1892)

– Lãnh đạo : Nguyễn Thiện Thuật, Đốc Tít
– Căn cứ chính : Bãi Sậy ( Hưng Yên )
– Địa bàn hoạt động giải trí : Hưng Yên, Thành Phố Hải Dương, TP Bắc Ninh, Tỉnh Thái Bình …
– Diễn biến chính :
+ Từ năm 1885 đến năm 1887, thiết kế xây dựng địa thế căn cứ Bãi Sậy, tỏa ra hoạt động giải trí ở đồng bằng. Nghĩa quân tổ chức triển khai thành những phân đội nhỏ từ 10-15 người, trà trộn vào dân để hoạt động giải trí .

+ Từ năm 1888, nghĩa quân chiến đấu quyết liệt, di chuyển linh hoạt, đánh thắng một số trận lớn, đặt biể là trận Liêu Trung.

+ Sau nhiều ngày chiến đấu, lực lượng nghĩa quân giảm sút nhiều. Giữa năm 1889, địa thế căn cứ Hai Sông bị Pháp vây hãm, Đốc Tít phải ra hàng giặc và bị đày sang An-ghê-ri. Năm 1892, những lực lượng sau cuối về với nghĩa quân Yên Thế .
– Kết quả, ý nghĩa : Cuộc khởi nghĩa tuy thất bại nhưng đã để lại nhiều bài học kinh nghiệm kinh nghiệm tay nghề quý báu, nhất là về phương pháp tổ chức triển khai hoạt động giải trí và tác chiến trên địa hình đồng bằng, đất hẹp, người đông .

Lược đồ khởi nghĩa Bãi Sậy

2. Ba Đình (1886 -1887) 

– Lãnh đạo là Phạm Bành, Đinh Công Tráng

– Dựa vào địa hình ba làng Thượng Thọ, Mậu Thịnh, Mỹ Khê ( Nga Sơn, Thanh Hóa ). Căn cứ này là một khu công trình phòng thủ khá vững chãi .

Công sự Ba Đình

– Khởi nghĩa Ba Đình được phần đông nhân dân địa phương hưởng ứng, tham gia. Thành phần nghĩa quân gồm nhiều dân tộc bản địa khác nhau, trang bị những loại vũ khí thường thì

– Xây dựng địa thế căn cứ độc lạ : chiến luỹ bằng những sọt tre nhồi rơm trộn bùn, dày 8 – 10 mét, trên mặt có những lỗ châu mai, rào kín bằng luỹ tre, ở đầu cuối là vòng cọc tre vót nhọn cắm quanh chân thành .

– Nghĩa quân có khoảng 300 người, hoạt động chủ yếu là chặn đánh các đoàn xe vận tải của địch, các toán lính hành quân qua căn cứ.

– Tháng 12/1886, Pháp tập trung quân tấn công vào Ba Đình nhưng thất bại.

– Ngày 06/01/1887, địch huy động 2500 quân bao vây căn cứ.

* Kết quả – ý nghĩa

– Cuộc chiến đấu diễn ra ác liệt, nghĩa quân mở đường máu rút ra ngoài. Sáng 21/01/ 1887, địch chiếm được căn cứ.  Nghĩa quân rút lên Mã Cao, sáp nhập với nghĩa quân Cầm Bá Thước.

– Nhiều thủ lĩnh quyết tử hoặc bị bắt. Đinh Công Tráng cố kiến thiết xây dựng lại trào lưu. Năm 1887, ông bị Pháp giết hại, khởi nghĩa tan rã .

Nghĩa quân Ba Đình bị bắt

* Điểm mạnh của cuộc khởi nghĩa

– Xây dựng kiên cố độc đáo, khó tiếp cận,

– Thuận lợi cho việc kiểm soát các tuyến giao thông.

* Điểm yếu
Thủ hiểm ở một chỗ dễ bị cô lập, dễ bị vây hãm, chỉ hoàn toàn có thể vận dụng lối đánh chiến tuyến, tập kích, phục kích, không cơ động linh động .

3. Khởi nghĩa Hương Khê

– Lãnh đạo : Phan Đình Phùng, Cao Thắng .
– Căn cứ chính : Hương Khê ( TP Hà Tĩnh ) .
– Địa bàn hoạt động giải trí khắp 4 tỉnh Bắc – Trung Kỳ ( Thanh Hóa, Nghệ An, thành phố Hà Tĩnh, Quảng Bình ) .
– Diễn biến chính :
+ Từ 1885 đến 1888 : chuẩn bị sẵn sàng lực lượng, kiến thiết xây dựng cơ sở chiến đấu .
+ Từ 1888 đến 1895 : quy trình tiến độ chiến đấu kinh khủng .
+ Từ 1889 liên tục tập kích, đẩy lui nhiều cuộc hành quân càn quét của địch. Nổi tiếng là trận tấn côn đồn Trường Lưu, tập kích thị xã thành phố Hà Tĩnh, tiến công tỉnh lị Nghệ An … Trận đồn Nu ( Thanh Chương ), Cao Thắng quyết tử. Tháng 10/1894, nghĩa quân thắng lớn trong trận phục kích ở núi Vụ Quang .
+ Sau trận này, tay sai của Pháp do Nguyễn Than chỉ huy vây hãm núi Vụ Quang. Nghĩa quân bị triệt đường tiếp tế, Phan Đình Phùng bị thương nặng và hi sinh năm 1895. Năm 1896, khởi nghĩa kết thúc .
– Kết quả – ý nghĩa :
+ Khởi nghĩa Hương Khê là cuộc khởi nghĩa tiêu biểu vượt trội nhất trong trào lưu Cần Vương, có quy mô to lớn, tổ chức triển khai tương đối ngặt nghèo, lập được nhiều chiến công và gây cho địch tổn thất nặng nề. Cuộc khởi nghĩa đã kêu gọi đến mức cao độ sự ủng hộ và tiềm năng to lớn của nhân dân .
+ Khởi nghĩa Hương Khê thất bại do nhiều nguyên do, đa phần là do nghĩa quân chưa biết link, tập hợp lực lượng, tăng trưởng thành trào lưu toàn nước. Đó cũng chính là những hạn chế của thời đại, của bộ phận chỉ huy trào lưu Cần Vương nói chung .

Phan Đình Phùng

4. Khởi nghĩa Yên Thế (1884 – 1913)

– Lãnh đạo : Hoàng Hoa Thám .
– Địa bàn : Yên Thế – Bắc Giang .
– Diễn biến chính : chia làm 4 quy trình tiến độ .
+ Giai đoạn 1 ( 1884 – 1892 ) : Nghĩa quân còn hoạt động giải trí lẻ tẻ, chưa có sự chỉ huy và chỉ huy thống nhất. Sau khi Đề Nắm bị giết ( 4/1892 ), Đề Thám đã đứng ra tổ chức triển khai lại trào lưu và trở thành thủ lĩnh tối cao của nghĩa quân .
+ Giai đoạn 2 ( 1893 – 1897 ) : Nghĩa quân lan rộng ra địa phận hoạt động giải trí ra nhiều vùng ở Bắc Giang, Thành Phố Bắc Ninh và kiến thiết xây dựng lại địa thế căn cứ Hố Chuối. Trong tiến trình này, nghĩa quân đã hai lần đình chiến với Pháp, vào tháng 10/1894 và tháng 12/1897 để ngầm củng cố lực lượng .
+ Giai đoạn 3 ( 1898 – 1908 ) : Tranh thủ thời hạn đình chiến lê dài, nghĩa quân tích cực tổ chức triển khai sản xuất, sắm sửa vũ khí, rèn luyện quân sự chiến lược. Nhiều nhà yêu nước từ những nơi trong nước như Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh … đã tìm lên Yên Thế .
+ Giai đoạn 4 ( 1909 – 1913 ) : Thực dân Pháp tiến công trở lại. Từ đây, trào lưu suy yếu dần, hầu hết những tướng lĩnh đã hi sinh hoặc sa vào tay giặc. ngày 10/2/1913, Đề Thám bị ám sát, ít lâu sau, trào lưu tan rã .
– Kết quả – ý nghĩa :

+ Khởi nghĩa Yên Thế là một phong trào đấu tranh tự vệ chống Pháp lớn nhất của nông dân trong những năm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Sự tồn tại bền bỉ của phong trào đã nói lên tiềm năng, ý chí và sức mạnh to lớn của nông dân. Nhưng nông dân chỉ có thể trở thành lực lượng cách mạng thực sự khi được giai cấp tiên tiến dẫn đường.

+ Mặc dù bị thất bại, cuộc khởi nghĩa nông dân Yên Thế vẫn có vị trí rất là to lớn trong sự nghiệp đấu tranh chống đế quốc, vì nền độc lập, tự do của quốc gia, để lại nhiều tấm gương và bài học kinh nghiệm kinh nghiệm tay nghề quý báu .

Hoàng Hoa Thám (Đề Thám)

Source: http://wp.ftn61.com
Category: Tin Tức