Tứ bất tử

Lời giới thiệu

Lịch sử dân tộc bản địa Việt không hề không gắn với những thần tích, mà đôi lúc tất cả chúng ta không phân biệt được đâu là huyền sử, đâu là chính sử. Trong đó, bốn vị Thánh được dân gian suy tôn là “ Tứ Bất Tử ” sẽ sống mãi trong tâm thức của nhân dân, bởi những thần tích về những vị thánh mang theo những khát khao, ước vọng của cả dân tộc bản địa .
Người đứng đầu trong Tứ thánh là Đệ nhất Đức Thánh Tản, hay Sơn Tinh, là vị thần núi Tản Viên ( ở huyện Ba Vì, thành phố TP. Hà Nội ), tượng trưng cho ước vọng chinh phục tự nhiên, thắng lợi thiên tai ; Đệ nhị Đức Thánh Gióng, hay Phù Đổng Thiên Vương, tượng trưng cho niềm tin chống ngoại xâm ; Đệ tam Đức Thánh Chử Đồng Tử, hay còn được gọi là Chử Đạo Tổ, tượng trưng cho lòng hiếu nghĩa, tình yêu, hôn nhân gia đình và sự sung túc, giàu sang ; Đệ tứ Thánh Mẫu Liễu Hạnh hay Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Liễu Hạnh, tượng trưng cho đời sống ý thức, đức hạnh, trí tuệ, sự thịnh vượng, thơ văn .

Để lý giải về con số 4 (tứ) trong tư duy, tín ngưỡng của người Việt thì chúng ta đi tìm lại các tên gọi lịch sử mang ý nghĩa triết lí như: Tứ trấn, tứ trụ triều đình, tứ phủ, Sơn Tây tứ quý, tứ nguyệt, An Nam tứ đại tài hay bốn phương tám hướng…

Như vậy hoàn toàn có thể chứng minh và khẳng định, ông cha ta chọn tên gọi tứ ( bốn ) là chọn lấy những gì tiêu biểu vượt trội nhất, độc lạ nhất và có tính thời đại nhất để đặt tên cho bốn vị thần được dân gian tôn vinh, trường sinh bất tử trong những thần điện, nên còn được gọi là ‘ Tứ bất tử trong tâm thức Nước Ta ’ .

Nhìn ra quốc tế, tất cả chúng ta thấy rằng văn hoá tâm linh ở mỗi vương quốc, mỗi dân tộc bản địa đều có một điểm chung là suy tôn những vị thần linh hình tượng cho những đức tính cao quý mà dân tộc bản địa đó gìn giữ, hoặc hướng tới. Mặc dù mỗi dân tộc bản địa đều có những phương pháp miêu tả riêng của sự tôn kính hoặc ngưỡng mộ, nhưng tựu chung lại thì họ luôn hướng tới cái thiện, cái nhân văn, trải qua việc kiến thiết xây dựng hay thần thoại cổ xưa về những vị thần đó .
PGS.TS Nguyễn Ngọc Oanh – Trưởng khoa Quan hệ Quốc tế, Học viện Báo chí và Tuyên truyền lý giải rõ hơn : “ Những đức tính được tôn vinh trải qua những vị thần hoàn toàn có thể là sự vững vàng trước vạn vật thiên nhiên hung tàn, là sự can đảm và mạnh mẽ trước giặc ngoại xâm, là sự bao dung, tình yêu vạn vật thiên nhiên con người … Lòng nhân ái và lẽ sống vì con người luôn được tôn trọng và đặt lên số 1. Hay sự bất diệt của những truyền thuyết thần thoại về những vị thánh bất tử chính là sự ngưỡng mộ và lòng tôn kính so với tiền nhân và so với những gì mà họ đã dạy cho hậu thế về lẽ sống làm người. Hình tượng Tứ bất tử chính là sức mạnh ý thức, luôn hiển hiện trong mỗi con người Việt nam, như một lẽ sống, vĩnh cửu cùng sự tăng trưởng của quốc gia. ”
Ngược dòng lịch sử dân tộc, tất cả chúng ta ghi nhận được lần tiên phong và người tiên phong đưa ra list Tứ bất tử là Danh nhân văn hóa quốc tế, là Anh hùng dân tộc bản địa Nguyễn Trãi ( sinh năm 1380 – 1442 ). Trong sách ‘ Dư địa chí, ’ Nguyễn Trái đã liệt kê Tứ bất tử, gồm Thánh Tản Viên Sơn, Thánh Gióng, Chử Đồng Tử, và người thứ tư không phải là Mẫu Liễu Hạnh mà là Từ Đạo Hạnh. Thiền sư thời Lý, hiện được thờ tại Chùa Thầy ( Hoài Đức, TP. Hà Nội ), là người có công rất lớn trong việc sáng lập nhiều giá trị văn hóa truyền thống tiêu biểu vượt trội, trong đó có môn thẩm mỹ và nghệ thuật múa rối nước .

Nhưng sau đó thì list Tứ bất tử đã được biến hóa. Đến thời Hậu Lê, Mẫu Liễu Hạnh, tương truyền là người con gái của Ngọc Hoàng thượng đế, ba lần đầu thai xuống trần, đã bước vào list Tứ bất tử thay thế sửa chữa cho Từ Đạo Hạnh .
Theo chuyên viên văn hóa truyền thống, PGS.TS Phạm Ngọc Trung : “ Bốn vị thánh trong Tứ bất tử Nước Ta là điểm tựa về mặt niềm tin, là hình tượng cho bốn góc nhìn quan trọng nhất của một dân tộc bản địa trong quy trình hình thành và tăng trưởng. Ví dụ như Tản Viên Sơn Thánh là vị thần tương quan đến lao động sản xuất, mà đơn cử ở đây là trị thủy để tăng trưởng nông nghiệp lúa nước. Thánh Gióng là vị thần cuộc chiến tranh, chống ngoại xâm để bảo vệ tổ quốc. Chử Đồng Tử, đó là vị thánh về tình yêu, về thiết kế xây dựng làng xóm, về sản xuất những ngành mỹ nghệ bằng tay thủ công kinh doanh. Thánh Mẫu Liễu Hạnh là vị thánh quản lý mặt tâm linh, phong tục tập quán, nếp sống của người Việt. Đây chính là bốn góc nhìn quan trọng nhất của một vương quốc, dân tộc bản địa. Nếu như một vương quốc, dân tộc bản địa nào mà thiếu đi một trong bốn góc nhìn đó thì không thể nào sống sót một cách vĩnh cửu. Dân tộc Nước Ta tất cả chúng ta trải qua 4000 năm lịch sử dân tộc với bao thăng trầm, tuy nhiên vẫn vượt qua được là nhờ ở sự kết tinh của bốn nội dung này trong tâm thức muôn đời. ”

Nội dung : Hào Nguyễn, Thúy Hằng, Khánh Linh
Ảnh / video : Hào Nguyễn

Đức Thánh Tản

và giấc mơ trị thủy

Từ đền Thượng trên đỉnh núi Ba Vì nhìn xuống, ta hoàn toàn có thể nhìn ngắm cả một một vùng đồng bằng châu thổ phì nhiêu, khởi nguyên của nền văn minh lúa nước. Cũng tại nơi đây, xuất phát từ tín ngưỡng thờ thần tự nhiên, Tản Viên Sơn Thánh đã được nhân dân nhân cách hóa và trở thành vị thần tiên phong trong Bộ Tứ Bất Tử .

Có rất nhiều giả thiết và câu truyện về nguồn gốc của Đức Thánh Tản được công bố. Nhưng dù xuất thân là một vị thần hay một người có thực thì toàn bộ đều đại diện thay mặt cho sức mạnh của nhân dân chống lại thiên tai, bão lũ .
Ở những buổi bình minh của lịch sử vẻ vang, thần núi Tản Viên, cũng như bao vị thần tự nhiên khác, được thờ phụng với mong ước ngài hoàn toàn có thể che chở, bảo vệ cho con người. Cho đến khi nền văn minh sông Hồng có sự tăng trưởng tỏa nắng rực rỡ, ý thức về tính kết nối hội đồng đã được nâng lên một tầm cao mới thì những truyền thuyết thần thoại, truyền thuyết thần thoại mới trở nên nổi bật hơn và mang tính hình tượng với tư cách của vị anh hùng dân tộc bản địa. Có thể nói, với nền văn minh nông nghiệp lúa nước làm xương sống cho sự tăng trưởng thời bấy giờ, Đức Thánh Tản Viên Sơn trở thành một truyền thuyết thần thoại được nhân dân sùng bái cũng là điều dễ hiểu .
Để làm chủ được vùng đồng bằng to lớn ở bán đảo Đông Dương ấy, người Việt phải học cách trị thủy như một lẽ tự nhiên. Bởi trị thủy thành công xuất sắc thì mới có những ruộng đồng tốt tươi để trồng trọt, chăn nuôi và duy trì đời sống, cũng như tạo cơ sở hình thành những làng xóm .

Theo PGS.TS Phạm Ngọc Trung, vùng đất phát tích của người Việt cổ là Đồng bằng và Trung du Bắc Bộ, thuộc nền văn minh Đông Sơn. Ở đó, Ba Vì chính là nơi cao nhất, trở thành ngọn núi tổ, là nơi tụ linh-tụ khí của trời và đất .

Đền Thờ Đức Thánh Tản trên đỉnh núi Ba Vì

Chính cho nên vì thế ông cha ta đã chọn Ba Vì là nơi thờ tự Tản Viên Sơn Thánh. Cũng từ vị trí đắc địa này mà ông cha ta đã thắng lợi được cái gọi là ‘ giặc nước ’ để tăng trưởng sản xuất và quần tụ .
Trong những năm qua, những nhà khảo cổ đã khai thác được rất nhiều di chỉ thuộc nền văn minh Đông Sơn, nằm ở trên vùng Phú Thọ, Đông Anh, Gia Lâm hoặc trên những gò đồi, kể cả ra những vùng TP. Hải Phòng, Quảng Ninh cũng phát hiện di chỉ khảo cổ học từ thời Đông Sơn. Đấy chính là nơi cư trú của chủ nhân văn hóa Đông Sơn, gắn liền với huyền sử về thời đại Hùng Vương .

Ngay từ đầu, riêng cái tên Ba Vì cũng đã mang nhiều ý nghĩa. Nhà điều tra và nghiên cứu văn hóa truyền thống, Tiến sỹ Nguyễn Ánh Hồng lý giải : “ Người Việt Nam quan niệm số 1 là số dương khởi, tức là vạn sự khởi đầu nan, Nước Ta quan trọng nhất là số 3, đó là số dương sinh và đến số 5 là số dương trung hòa, số 7 là dương thái âm và số 9 là dương hoàn mỹ tức là cực dương và số đấy chỉ dành cho những bậc đế vương. Nước Ta dùng hai số lượng, một là số 3, hai là số 9, số 9 dành cho bậc đế vương vì vậy Vua mới ở cửu trùng, cửu đỉnh ; cho nên vì thế lễ vật mà Vua Hùng nhu yếu mới là voi 9 ngà, gà 9 cựa, ngựa 9 hồng mao ; do đó dân tộc bản địa Nước Ta mới chỉ có 54 dân tộc bản địa vì 5 + 4 = 9 và tất cả chúng ta chỉ có 63 tỉnh thành vì 6 + 3 = 9. ”
“ Trong dân gian, số lượng 3 cũng Open khi nói đến 3 miền, có 3 phương pháp sản xuất, có 3 đơn vị chức năng xã hội, mỗi đơn vị chức năng xã hội ( mái ấm gia đình, xã hội … ) đều có 3 nguyên tắc hình thành. Núi của tất cả chúng ta cũng là Tam Đảo, Ba Vì, Phá Tam Giang … Thắp hương lên bàn thờ cúng người ta cũng thắp 3 nén, vái 3 vái, người sống cúng 3 ngày, 49 ngày … toàn bộ đều số lẻ. ”

Tín ngưỡng phụng thờ Tản Viên Sơn Thánh bao trùm một vùng khoảng trống văn hóa truyền thống to lớn khu vực Đồng bằng Bắc bộ, trong đó đậm đặc nhất là vùng Xứ Đoài ( vùng lõi của huyện Ba Vì ). Thực tế cho thấy, chỉ tính trên địa phận huyện Ba Vì có 300 di tích lịch sử, trong đó có trên 100 di tích lịch sử thờ Đức Thánh Tản Viên .
Điều đó phần nào chứng minh và khẳng định công trạng to lớn của Ngài so với nhân dân. Ngài không chỉ là Vị Thành hoàng bảo trợ cho làng xã mà còn được nhân dân suy tôn là Đệ Nhất Phúc Thần, Thượng đẳng tối linh thần và là vị Anh hùng dân tộc bản địa, anh hùng khai điền trị thủy, anh hùng khai sáng văn hoá của dân tộc bản địa từ thủa dựng nước. Với giá trị di sản văn hóa truyền thống to lớn đó, ngày 30/1/2018, Tục thờ Tản Viên Sơn Thánh đã được Bộ Văn hóa, thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa truyền thống phi vật thể vương quốc tại Quyết định số 266 / QĐ-BVHTTDL .

Đường lên đỉnh núi Ba Vì

Hàng năm, vào ngày mùng 6/11 âm lịch ( là ngày hóa của Đức Thánh Tản Viên ), để nhớ tới công lao, ân huệ của Ngài, huyện Ba Vì tổ chức triển khai lễ dâng hương tưởng niệm nhằm mục đích giáo dục lòng yêu nước, đạo lý uống nước nhớ nguồn cho những thế hệ trẻ thời điểm ngày hôm nay và tương lai .
Ngày nay, theo xu thế công nghiệp hóa-hiện đại hóa, nông nghiệp từ lâu đã không còn đóng vai trò then chốt. Vậy nhưng, Đức Thánh Tản Viên vẫn được dân gian tôn thờ và ngưỡng vọng vì giá trị hình tượng của ngài không dừng lại ở sự chở che cho nhân dân, ở sức mạnh khắc chế vạn vật thiên nhiên mà còn là ý thức và ý chí quật cường của bao thế hệ người Việt khi phải đương đầu với những cơn tức giận của đất trời .

Video lễ hội Đức Thánh Tản

Với ý thức và ý chí kiên cường ấy, trải qua biết bao phong ba bão táp của lịch sử vẻ vang, dân tộc bản địa Nước Ta vẫn đứng lên và tiến về phía trước. Chế ngự vạn vật thiên nhiên trong thời đại mới không chỉ đơn thuần là việc đấu tranh chống lại thiên tai mà còn là sức mạnh làm chủ những giá trị khoa học công nghệ tiên tiến .

Thánh Gióng

và khát khao của muôn dân

Sự tích người anh hùng nhỏ tuổi làng Phù Đổng đánh tan giặc Ân đã tạo nên khúc ca hoành tráng, mở màn trang sử vàng son chống giặc ngoại xâm của dân tộc bản địa từ thời những vua Hùng dựng nước .

Thánh Gióng có mẹ, không có bố, cũng chẳng rõ tên gọi. Chỉ biết mẹ Thánh Gióng sống ở một ngôi làng ‘ một là trồng lúa, hai là trồng cà ’. Như vậy là quy mô sản xuất nông nghiệp lúa nước chính thức được định hình .
Nhưng tại sao Thánh Gióng lại là một đứa bé mà 3 năm không nói không cười. Như đã lý giải ở phần trước, số lượng 3 có ý nghĩa rất linh với người dân Việt, bởi nó biểu trưng cho sự sinh sôi, là số dương sinh .
Trong sự tích Thánh Gióng, ngoài quy mô làng thuần nông, dân gian còn nói đến làng nghề. Đó là khi Thánh Gióng vươn vai và nói với sứ giả là “ Đúc cho ta ngựa sắt, áo giáp sắt, nón sắt ta sẽ đi đánh giặc cho. ”
Một quy mô làng nữa hiện hữu trải qua một câu truyện của Tứ bất tử là sự tích Chử Đồng Tử và Tiên Dung, đó là làng Vạn Chài. Như vậy đã có ba phương pháp làng-xã đã hình thành .

Toàn cảnh đền Sóc, xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn

Nhà nghiên cứu và điều tra văn hóa truyền thống Nguyễn Ánh Hồng san sẻ : “ Trả lời cho câu hỏi tại sao mẹ Thánh Gióng không có tên, là chính do dân cư Nước Ta muốn nói rằng, Thánh Gióng là một anh hùng và anh hùng đấy là con đẻ của nhân dân, chứ không phải là con đẻ của một vĩ nhân hay nói cách khác nó tôn vinh tính hội đồng trong văn hóa truyền thống lối sống của người Việt. ”
“ Cho nên nước ta có mẹ Nước Ta anh hùng chứ không có tên một bà mẹ nào cả, tổng thể đều được gọi là Bà mẹ Nước Ta anh hùng. Câu chuyện của bà mẹ đó lại trùng với nguyên tắc mà sau này những bạn đã biết, đó là nguyên lý tính mẫu hoặc tín ngưỡng Thờ Mẫu hoặc là Đạo Mẫu mà đã được công nhận là di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt cho trái đất. ”

Truyền thuyết Thánh Gióng là sự khái quát hóa cao nhất, rực rỡ nhất của người anh hùng chống ngoại xâm .

“Bảy nong cơm, ba nong cà

Nước uống một mạch, cạn đà khúc sông”

Từ cậu bé làng Gióng ba năm nằm trên chõng chẳng nói, chẳng cười, nhưng vừa nghe tiếng mõ rao cầu hiền tài đi đánh giặc ngoại xâm đã trở thành tráng sĩ, ăn hết bẩy nong cơm, mấy vại cà và lên đường ra trận. Sau khi đánh tan quân giặc, ngài phi ngựa tới chân núi Sóc, cởi bỏ giáp trụ rồi cưỡi ngựa sắt bay về trời .
Chuyên gia văn hóa truyền thống, PGS.TS Phạm Ngọc Trung nhìn nhận : “ Có rất nhiều anh hùng văn võ song toàn, nhưng hình tượng Thánh Gióng luôn được tôn vinh và vĩnh cửu. Bởi nó bộc lộ niềm tin chiến đấu quật cường chống giặc ngoại xâm của dân cư Việt cổ. ”
Nhưng không chỉ có vậy, hình tượng Thánh Gióng còn mang theo khát vọng của người dân về một vị anh hùng không màng lấy danh lợi. Sau khi dẹp xong giặc, Thánh Gióng không cầu chức tước, vị thế, danh vọng mà bay về trời .

Sau khi đánh tan giặc, Thánh Gióng bay về trời, không màng đến danh vọng.

Bài học ấy vẫn còn mang nhiều giá trị, cho cả thời đại ngày này. Thánh đi từ nhân dân và vững mạnh nhờ nhân dân .

Hình tượng Thánh Gióng trong tranh dân gian

“ Sức mạnh của Gióng là sức mạnh tổng hợp của nhiều yếu tố : Tinh thần và vật chất, con người và vũ khí, cá thể và hội đồng. Khi nào dân tộc bản địa tích hợp được những yếu tố trên thì tất cả chúng ta sẽ có sức mạnh tiêu biểu vượt trội để thắng lợi ngoại xâm ” – Tiến sỹ Nguyễn Ánh Hồng san sẻ .
Ý nghĩa đó biểu lộ qua cụ thể người dân đã hết lòng ủng hộ của cải vật chất cho cuộc đấu tranh chung của toàn dân tộc bản địa. Bà con quyên góp gạo cơm, mắm muối, sắt, công sức của con người rèn vũ khí để ông Gióng xuất trận .
Câu chuyện Thánh Gióng một lần nữa tái hiện thật ở rất nhiều cuộc chiến đấu bảo vệ bờ cõi của dân tộc bản địa ta, trong cả thời phong kiến lẫn thời tân tiến .
Có thể thấy, tính hội đồng của người Việt đã được đúc rút trong tư thế vừa sản xuất, vừa chiến đấu. Đó là hai mặt cơ bản nhất trong đời sống xã hội của dân cư Việt kể từ ngày lập quốc cho đến ngày này .

Hội Gióng là một tiệc tùng truyền thống lịch sử hàng năm được tổ chức triển khai ở nhiều nơi để tưởng niệm và ca tụng chiến công của người anh hùng truyền thuyết thần thoại Thánh Gióng .
Đây là thời cơ để diễn xướng mạng lưới hệ thống lễ thức với những thao tác thuần thục, uy nghi, mang tính nghệ thuật và thẩm mỹ và tính hình tượng cao, nhằm mục đích tái hiện mối quan hệ nhiều chiều giữa làng và nước, giữa cá thể và hội đồng, giữa quá khứ và hiện tại, giữa thực và ảo, giữa thiêng liêng và trần tục .
Đấy là nguyên do lý giải vì sao Thánh Gióng lại trở thành một trong những Tứ bất tử, vì sao hội Gióng lại là tiệc tùng duy nhất trong số 8887 liên hoan của Nước Ta lúc bấy giờ được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt trái đất .

Hội Gióng Sóc Sơn được tổ chức vào tháng Giêng hàng năm ở đền Sóc, xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn

Vùng đất Trung Châu có 72 nơi thờ Thánh Gióng mang dấu ấn riêng của từng vùng. Hiện nay, có hai hội Gióng tiêu biểu vượt trội ở Thành Phố Hà Nội là hội làng Phù Đổng ở đền Phù Đổng, xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm, tương truyền là nơi ông Gióng sinh ra ; hội Gióng Sóc Sơn ở đền Sóc, xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn, là nơi Thánh Gióng bay về trời. Cả hai lẽ hội đều đã được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa truyền thống phi vật thể của quả đât .

Tượng Thánh Gióng tại Sóc Sơn

Hội Gióng ở đền Sóc được tổ chức triển khai từ ngày 6-8 tháng giêng âm lịch hàng năm. Tại đây, nhân dân đã kiến thiết xây dựng Khu di tích lịch sử đền Sóc gồm có 6 khu công trình : đền Hạ ( hay còn gọi đền Trình ), chùa Đại Bi, đền Mẫu, đền Thượng ( hay còn gọi đền Sóc ), tượng đài Thánh Gióng và nhà bia .
Ông Ngô Huy Hùng – Trưởng phòng Bảo tồn Đền Sóc san sẻ : “ Giá trị cốt lõi trong câu truyện Thánh Gióng là nhằm mục đích chứng minh và khẳng định sức mạnh của nhân dân ta trong cuộc chiến đấu chống giặc ngoại xâm, dù trong bất kể thực trạng nào vẫn luôn có người hoàn toàn có thể gánh vác trách nhiệm bảo vệ quốc gia. ”

Ngoài lần xuất hiện để chống giặc ngoại xâm, Thánh Gióng sau đó còn giáng trần xuống Đông Bộ Đầu (Thường Tín ngày nay) để đảm nhận sứ mệnh giúp dân làm công tác thủy lợi.

Vậy nên, còn có hơn 10 hội Gióng khác cũng được tổ chức triển khai trên địa phận TP.HN như : hội Gióng Bộ Đầu xã Bộ Đầu ( huyện Thường Tín ) ; tiệc tùng thờ Thánh Gióng ở những làng Đặng Xá, Lệ Chi ( huyện Gia Lâm ) ; những làng Phù Lỗ Đoài, Thanh Nhàn, Xuân Lai ( huyện Sóc Sơn ) ; Sơn Du, Cán Khê, Đống Đồ ( huyện Đông Anh ) ; thôn Xuân Tảo ( phường Xuân Đỉnh, Q. Bắc Từ Liêm. )
Ngày nay, hình tượng người Anh hùng làng Gióng vừa triển khai cả hai công dụng chống vạn vật thiên nhiên và chống xâm lược đã đem lại những nhận thức có được trong mạng lưới hệ thống ý nghĩa của “ di sản văn hóa truyền thống phi vật thể ”. Chính những nhận thức này đã mang tính phát minh sáng tạo, liên hoan làng Gióng của Nước Ta sẽ chứng minh và khẳng định được vị thế và tầm tác động ảnh hưởng của mình trong đời sống hiện tại và tương lai .

Toàn cảnh khu di tích đền Phù Đổng, xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm.

Thánh Chử Đồng Tử

và câu chuyện tình yêu mang tầm vóc vượt thời đại

Khi nhắc đến Thánh Chử Đồng Tử ta không hề không nhớ đến câu truyện ‘ hiếu nghĩa ’, khi hành vi chôn cha cùng chiếc khố duy nhất thật bình dị, lớn lao và cao đẹp. Chỉ bằng hành vi này thôi, người dân Văn Lang đã suy tôn Chử Đồng Tử là vị thánh trong tâm thức dân gian .

Sự tích Tiên Dung-Chử Đồng Tử đã chuyển tải ý niệm vượt thời đại về sự tự chủ trong tình yêu. Lần gặp gỡ được ví như duyên trời định đã mở ra câu truyện về một trong những mối tình đẹp nhất của văn hóa truyền thống dân gian Nước Ta .
Bất chấp mọi rào cản về thân phận giữa một người là con gái Vua Hùng và một người xuất thân là nông dân nghèo, giữa nàng công chúa xinh đẹp với một chàng người trẻ tuổi không một manh quần tấm áo, Chử Đồng Tử và Tiên Dung vẫn đến với nhau và cùng nhau thiết kế xây dựng đời sống .

Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Hồng, qua câu truyện tình yêu của Chử Đồng Tử – Tiên Dung ông cha ta muốn nhắn nhủ : “ Người lao động dù nghèo, nhưng chịu thương chịu khó, ăn ở hiền lành, lại chí hiếu như Chử Đồng Tử, ắt phải được lấy con gái nhà vua lá ngọc cành vàng làm vợ. Họ sống hòa thuận, niềm hạnh phúc. Hơn thế nữa, lại được Tiên truyền phép, cho cả điện ngọc nguy nga, lầu son gác tía, vị thế cao sang. Đó chẳng phải là tham vọng đẹp tươi, chân chính của người tầm trung trong xã hội phong kiến quá nhiều bất công hay sao ? Chi tiết này nằm trong môtip truyền thống lịch sử của văn học dân gian, chẳng những ở nước ta, mà còn có ở khắp mọi nơi trên trần gian đầy rẫy bất công và khổ đau này. Ví như truyện ‘ Tấm Cám ’ ở nước ta, hay truyện ‘ Cô Gái Lọ Lem ’ ở nước khác ví dụ điển hình. Ý nghĩa triết học và ý nghĩa nhân văn của câu truyện này thật là thâm thúy. ”
Tuy nhiên, Chử Đồng Tử trong Tứ bất tử đóng vai trò là Chử Đạo Tổ, tức là người dạy cho dân biết làm nghề để sống, nghề đấy chính là nghề kinh doanh. Nghề thứ hai gắn liền với câu truyện Chử Đồng Tử và Tiên Dung làm thuốc cứu người .

Huyền tích Tiên Dung – Chử Đồng Tử gắn liền với nền văn minh sông Hồng

Tiến sỹ Nguyễn Thị Hồng nhìn nhận : “ Chử Đồng Tử và Tiên Dung công chúa thì đúng là câu truyện của tình yêu và nơi mà Chử Đồng Tử và Tiên Dung công chúa gặp nhau giờ đây người ta vẫn giữ và người ta vẫn gọi đó là xã Tự Nhiên. Nhưng nó không chỉ tiềm ẩn câu truyện tình yêu đôi lứa, chính bới khi mà Tiên Dung công chúa gặp gỡ được Chử Đồng Tử trong hình thể Adam và Eva thì hai người đã nghĩ đến đó là duyên trời và họ đã vượt qua sự ngăn cản của cha mẹ. Bây giờ thì người ta vẫn nói là “ Áo mặc làm thế nào qua nổi đầu ”, dựng vợ gả chồng đó là chuyện của mẹ cha. Nhưng Chử Đồng Tử và Tiên Dung đã viết nên một bài ca về Hạnh phúc ngay từ thuở đó với một tuyên ngôn rất rõ, đó là “ Dựng vợ gả chồng là chuyện của hai ta chứ không phải là chuyện của mẹ cha. ”

Không dừng lại ở câu truyện tình yêu đôi lứa, sự tích Chử Đồng Tử còn nhấn mạnh vấn đề việc kiến thiết xây dựng một đời sống giàu vật chất trên nền tảng tình yêu đích thực. Thánh Chử Đồng Tử đã cùng công chúa Tiên Dung dạy dân lập làng, lập xóm, dạy cho dân biết trồng lúa, dệt vải, giao thương mua bán để tăng trưởng sản xuất và kiến thiết xây dựng nên những xóm làng phong phú .
Qua đó, câu truyện tình yêu của Chử Đồng Tử và Tiên Dung đã được dân gian rất thiêng hóa. Tình yêu đó gắn với quy trình hình thành và tăng trưởng của làng xóm Nước Ta, của sản xuất, của sự tăng trưởng dân tộc bản địa .

Lễ hội Tiên Dung-Chử Đồng Tử

Theo PGS.TS Phạm Ngọc Trung : “ Sau khi hoàn thành xong trách nhiệm, dân chúng được no ấm, Chử Đồng Tử và Tiên Dung cũng bay lên trời. Đây là những nhân vật vừa phản ảnh đời sống thực tiễn của đời sống người Việt cổ, vừa phản ánh những mơ ước của người dân đó, mong ước có những người tài và có đức, lo ngại cho dân chúng thay vì tranh quyền đoạt lợi, tham vọng cá thể. Đấy là nguyên do lý giải tại sao người dân lại ngưỡng mộ và tôn thờ những người anh hùng dân tộc bản địa hay những vị thần linh trong tâm thức của người Việt tất cả chúng ta từ rất lâu rồi đến như vậy. ”

Ban thờ ‘cây gậy và cái nón’ ở đền Dạ Trạch. 

Chi tiết về cây gậy và cái nón đã giúp xây nên tòa thành tháp mà Chử Đồng Tử được tiên ông ban cho cũng mang nhiều tầng ý nghĩa. Cuộc sống sung túc của họ đã kéo theo những lời sàm tấu đến tai Vua Hùng. Vua Hùng sau đó đã cho binh lính đến để trị tội Chử Đồng Tử. Nhưng rồi đêm ấy, tòa thành tháp đã biến mất. Qua hình ảnh đó, hoàn toàn có thể thấy người Việt từ thời xưa xưa đã ý thức được rằng những điều dễ dãi chẳng khi nào được bền vững .
Trong ý niệm và lối sống duy tình của người Nước Ta đó là “ một trăm cái lý cũng không bằng một tí cái tình ”. Tiến sỹ Nguyễn Thị Hồng chứng minh và khẳng định chi tiết cụ thể này đã cho thấy ý niệm sống quý trọng tình nghĩa từ thuở thời xưa của ông cha ta. Vật chất rồi cũng chỉ là ảo ảnh và phù du. Sau tổng thể, Chử Đồng Tử và Tiên Dung lại liên tục con đường đi cứu nhân độ thế của mình .

Đền Ngự Đội, tương truyền dựng lên ở nơi Tiên Dung và Chử Đồng Tử gặp nhau.

Hiện nay, có rất nhiều ngôi đền trên khắp Nước Ta thờ Thánh Chử Đồng Tử, nhưng Đền Dạ Trạch tại vùng Khoái Châu, Hưng Yên vẫn nổi tiếng hơn cả vì đây là nơi ngài cùng hai vị phu nhân của mình đã hóa về trời .
Hai người vợ, một người là Tiên Dung công chúa và người còn lại chính là nàng Tây Nương, một cô gái trong dân gian. Tại đây, người ta lại đọc được một điều nữa đó là tính dân chủ bình đẳng một cách chất phác nhưng đơn giản và giản dị và đầy thiêng liêng trong thời kỳ thời xưa của văn hóa truyền thống Việt .
PGS.TS Nguyễn Ngọc Oanh – Trưởng khoa Quan hệ Quốc tế, Học viện Báo chí và Tuyên truyền san sẻ : “ Truyền thuyết về việc cắm cây gậy xuống và đặt cái nón lên thì thành quách thành tháp hiện ra ấy chỉ tượng trưng cho việc khi người ta đã có tình yêu thì họ hoàn toàn có thể thiết kế xây dựng những thành tháp tình yêu, đẹp lộng lẫy như trong tưởng tượng, như trong mơ. Đó là ý nghĩa mà tôi nghĩ rằng câu truyện Chử Đồng Tử – Tiên Dung đã nói lên, răn dạy cho tất cả chúng ta rất nhiều điều về giá trị tốt đẹp cho giới trẻ, cho những người mà đang yêu, đã yêu và chưa yêu, để thấy được giá trị đích thực của tình yêu. ”

Đến hẹn lại lên, trung tuần tháng 2 âm lịch hằng năm, hành khách thập phương lại nô nức về dự liên hoan Chử Đồng Tử-Tiên Dung ( hay còn gọi là tiệc tùng tình yêu ) diễn ra ở huyện Khoái Châu, Hưng Yên. Đây là một trong 16 liên hoan lớn nhất cả nước, gắn với thần thoại cổ xưa Chử Đồng Tử – Tiên Dung, một tình yêu đầy lãng mạn giữa chàng trai nghèo họ Chử và con gái Vua Hùng thứ 18 .
Lễ hội Chử Đồng Tử-Tiên Dung mang giá trị văn hoá thâm thúy, là bức tranh về đời sống rất là phong phú và đa dạng, sinh động của người Việt cổ vùng đồng bằng, trung du Bắc bộ trong việc khám phá đầm lầy, phù sa ven sông Hồng từ hàng ngàn năm về trước .
Đây không chỉ là lịch sử một thời về tình yêu mà còn là bài ca về lòng hiếu thảo, về đạo làm người, là vật chứng của nền văn minh truyền kiếp của dân tộc bản địa Nước Ta. Lễ hội Chử Đồng Tử-Tiên Dung là tiệc tùng tình yêu độc lạ nhất cả nước, không riêng gì là nơi thờ cúng tâm linh mà còn là điểm du lịch du lịch thăm quan không hề thiếu của hành khách trong Tour du lịch đồng bằng sông Hồng .

Tượng Thánh Chử Đồng tử và hai bà trong đền Ngự đội

Giống như Sơn Tinh-Thánh Tản Viên, Chử Đồng Tử cũng là phò mã, là con rể Vua Hùng. Con người đã được người Việt xưa đặt ngang hàng, sánh tựa thần linh, như muốn nói rằng trong nhân gian, con người mới chính là tuyệt tác của tạo hóa. Và tính dân chủ bình đằng còn bộc lộ ở cụ thể Tiên Dung công chúa và nàng Tây Nương, mặc cho thân phận đối nghịch đều cùng là vợ của Chử Đồng Tử .
Không phân biệt giàu-nghèo, sang-hèn, ở thuở thời xưa ấy, đời sống của người Việt đã rất hồn hậu, tự nhiên và thuần phác nhưng vẫn giàu giá trị nhân văn như những gì đã được gửi gắm qua hình tượng Thánh Chử Đồng Tử cùng bản thiên tình sử bên nàng công chúa Tiên Dung .

Thánh Mẫu Liễu Hạnh

và chủ nghĩa nhân văn của người Việt

Liễu Hạnh Công chúa là một trong những vị thần quan trọng của tín ngưỡng Nước Ta. Bà còn được gọi bằng những tên : Bà Chúa Liễu, Liễu Hạnh, Mẫu Liễu Hạnh hoặc ở nhiều nơi thuộc vùng Bắc Bộ bà được gọi ngắn gọn là Thánh Mẫu .

Mẫu Liễu Hạnh đại diện thay mặt cho tín ngưỡng thờ Mẫu, Tam phủ, Tứ phủ và được nhiều triều đại phong kiến nước ta sắc phong để cảm tạ công ơn .
Nhà điều tra và nghiên cứu Nguyễn Ánh Hồng san sẻ : “ Mẫu Liễu Hạnh bước vào list Tứ bất tử thay cho Từ Đạo Hạnh ( một vị thiền sư ) là sự đổi khác rõ nét trong ý niệm, từ đó cho tất cả chúng ta thấy nhu yếu, toàn cảnh, môi trường tự nhiên văn hóa truyền thống của nước ta trong thời kỳ thời kỳ Hậu Lê ” .
Thời kì Hậu Lê – thời kì văn hóa truyền thống Nước Ta đã phải trải 20 năm Minh thuộc, đó là cảnh :

“Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn

Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ

Dối trời lừa dân đủ muôn ngàn kế

Gây binh kết oán trải 20 năm”.

( Trích Bình Ngô Đại Cáo của Nguyễn Trãi )
Thời kỳ đó, nguyên lý tính mẫu và vai trò người phụ nữ bị coi thường. Chủ trương của nhà Lê là “ bãi truất bách gia, duy nhất nho thuật, ” Minh Nho của nhà Lê không coi trọng vị trí của người phụ nữ. Vì thế, tư tưởng “ trọng nam khinh nữ ” của hệ tư tưởng Minh Nho đã bám rễ vào đời sống Nước Ta qua 20 năm Minh thuộc. Để chống lại tư tưởng đó, người Việt đã rất linh hóa, nâng cao vị trí của người qua hình tượng Thánh Mẫu .

Một buổi thực hành tín ngưỡng của đạo Mẫu (Nguồn: Vietnam+)

Năm 1553, một tôn giáo rất mới đã gia nhập vào Nước Ta đó là cơ đốc giáo. Chủ trương của Cơ đốc giáo là “ nhất thần ” ( tức là chỉ thờ Chúa thôi ), tôn giáo này thời đó không được cho phép người Việt được kính chúa và thờ cúng tổ tiên cùng lúc .
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Ánh Hồng, hình tượng của Mẫu Liễu Hạnh đã tiềm ẩn hai phản đề rất quan trọng, mang tính tư tưởng chính trị rất lớn. Một là, chống lại sự đồng điệu của Minh Nho. Hai là, chống lại sự đồng nhất văn hóa truyền thống của phương Tây .
Ngày 5/6/2012, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt được tổ chức triển khai UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt cho quả đât. Ngày 1/12/2016 – đến lượt “ Nghi thức thực hành thực tế tín ngưỡng thờ mẫu tam phủ ” được vinh danh. Phục dựng lại tín ngưỡng thờ thần nữ vốn được coi là một đặc trưng gắn liền với văn hóa truyền thống sản xuất nông nghiệp lúa nước của người Nước Ta .
Chính do đó, nguyên lý tính mẫu và Đạo Mẫu sinh ra cung ứng mấy những nhu yếu như bảo vệ được đặc trưng, truyền thống văn hóa truyền thống Nước Ta, gắn liền với phương pháp sản xuất, với vai trò của người phụ nữ trong mái ấm gia đình và trong đời sống văn hóa truyền thống và phục dựng lại cái phương pháp sản xuất nông nghiệp lúa nước. Thánh Mẫu hiện thân cho sự bao dung, hiện thân cho sự che chở. Đó cũng chính là yếu tố nhân từ trong văn hóa truyền thống Nước Ta mà người ta gọi là chủ nghĩa nhân văn .

Chế độ phong kiến Nước Ta đã có một thời kỳ rất khắc nghiệt và coi thường người phụ nữ. Nhưng đi ngược dòng lịch sử vẻ vang, từ thời đại đồ đồng, thậm chí còn thời đại đồ đá, con người đã gọi là có tín ngưỡng thờ phụ nữ. Loài người đã trải qua chính sách mẫu hệ tiên phong và vai trò của người phụ nữ, người mẹ là rất quan trọng so với thị tộc mẫu hệ, mái ấm gia đình mẫu hệ rồi sau đó mới chuyển sang phụ hệ .
Dù bị tác động ảnh hưởng bởi Nho giáo, Đạo giáo, thế nhưng vị trí của người phụ nữ Nước Ta vẫn được tôn vinh và kết tinh lại trong tín ngưỡng thờ Mẫu. Tín ngưỡng thờ Mẫu có từ rất sớm và nó ghi lại dấu ấn rất đậm nét trong kí ức những dân tộc bản địa .

Toàn cảnh Phủ Tây Hồ

Đó chính là động lực, niềm tin và tình cảm mà người Việt gửi gắm để biểu lộ lòng biết ơn so với người mẹ sinh ra mình, với bà mẹ tự nhiên, là đất, là nước, là nơi mà đã phát sinh ra sự sống, ươm mầm sự sống và nuôi dưỡng sự sống đó tăng trưởng vĩnh cửu .
PGS.TS Phạm Ngọc Trung san sẻ : “ Mỗi địa phương có cái sắc thái riêng nhưng tựu trung lại, những nơi thờ Mẫu là những nơi có truyền thuyết thần thoại truyền thuyết thần thoại gắn với sự Open, sự tham gia vào quy trình thiết kế xây dựng làng xóm sản xuất, sinh con đẻ cái, dạy cho con người những cái lễ nghi văn hóa truyền thống của Thánh Mẫu. Ở Huế trên Điện Hòn Chén thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na là mẫu của người Chàm, ở Tây Ninh cũng có đền thờ thánh mẫu. Vậy nên, không khó để nhận định và đánh giá rằng, tín ngưỡng thờ mẫu được Viral rất thoáng rộng ở vùng Khu vực Đông Nam Á, gắn liền với hoạt động và sinh hoạt của hội đồng dân cư làng xã. ”

Văn hóa Nước Ta có một truyền thống cuội nguồn đó là tôn trọng phụ nữ. Trong tâm thức của người Nước Ta, họ gọi Tổ quốc này là mẹ, lòng mẹ bao dung mà và tổ quốc được gọi là mẹ, đó là đấng sinh thành. Đặc biệt, chỉ có người Việt mới có những nghi lễ hay nói cách khác là một cách rất đặc biệt quan trọng so với người phụ nữ. Đó chính là những dịp nghỉ lễ tôn vinh họ như ngày Phụ nữ Nước Ta, ngày Quốc tế Phụ nữ …
Trong văn hóa truyền thống tiếp xúc bằng ngôn từ, hoàn toàn có thể thấy những gì mà có sức dung chứa, sức sinh sôi khi nào cũng gắn liền với từ cái. Dòng sông lớn nhất người ta gọi là ‘ sông cái ’, con thuyền lớn nhất người ta gọi là ‘ con thuyền cái ’, đôi đũa lớn nhất người ta gọi là ‘ đôi đũa cái ’, cái thúng lớn nhất cũng là ‘ cái thúng cái ’, thậm chí còn những từ được coi là số từ đếm người ta cũng gọi là cái như : ‘ cái áo, cái quần, … ’

Trích đoạn vở “Tứ phủ” của đạo diễn Việt Tú

Tiến sỹ Nguyễn Ánh Hồng san sẻ : “ Sở dĩ, văn hóa truyền thống Nước Ta có cái đặc thù trọng tĩnh, trọng tình, hướng về trong, trọng nữ và cân đối hòa giải. Yếu tố này một phần rất lớn là có nguyên do từ cái thiên nhiên và môi trường tự nhiên, từ phương pháp sản xuất lúa nước. Nếu như ở Trung Quốc cũng là trồng lúa nhưng mà là lúa khô, là du mục, là thương mại thì họ sẽ tôn thờ thần Nông còn tất cả chúng ta thì tôn thờ Mẹ Lúa, Mẹ Đất, Mẹ Nước. Sự quyết tử của người phụ nữ Nước Ta, sự nhẫn nhịn của người phụ nữ Nước Ta chính là bệ phóng để quốc gia này vươn lên tới tương lai và đó là lí do tại sao Đạo Mẫu đã hình thành và trở thành một đạo lý của người Việt. ”

Trong “ Tứ bất tử ”, Thánh mẫu Liễu Hạnh là hình ảnh được dân gian kể lại nhiều câu truyện nhất, thế cho nên những đền thờ Thánh mẫu Liễu Hạnh được kiến thiết xây dựng ở khắp những nơi, nhưng nổi tiếng nhất là Tỉnh Nam Định, Quảng Bình và TP.HN. Bà đã được những triều đại phong kiến từ thời nhà Hậu Lê đến thời nhà Nguyễn cấp nhiều Sắc, tôn phong là “ Mẫu nghi thiên hạ-Mẹ của muôn dân ” và ở đầu cuối quy y cửa Phật .
Từ Phủ Dầy-Nam Định đến Bắc Lệ-Lạng Sơn, Tây Hồ-Hà Nội, Phố Cát, Sòng Sơn-Thanh Hóa, Ngọc Trọng-Cố đô Huế và nhiều nơi khác, đâu đâu cũng có di tích lịch sử đền, phủ nổi tiếng thờ bà và nhiều liên hoan được tổ chức triển khai để suy tôn bà hàng năm .
Trong tiềm thức của người Nước Ta, Thánh Mẫu Liễu Hạnh là một vị thần hình tượng cho khát vọng tự do, phóng khoáng, thoát khỏi những quy tắc ràng buộc của xã hội dành cho người phụ nữ. Bà còn được cho là người đứng đầu mạng lưới hệ thống Tam phủ, Tứ phủ, thờ đạo Mẫu .
Đền thờ Mẫu Liễu Hạnh có ở khắp mọi nơi nhưng những nơi chính vẫn là những nơi Mẫu giáng trần hoặc hiển linh lưu dấu thánh tích. Phủ Dầy gắn liền với sự tích về Mẫu Liễu Hạnh, được công nhận là Di sản văn hóa truyền thống phi vật thể cấp vương quốc, nổi tiếng với nghi lễ chầu văn hầu đồng, một nghi thức thực hành thực tế tín ngưỡng tiêu biểu vượt trội nhất của đạo Mẫu. Hàng năm, khách thập phương về Phủ Dầy để triển khai tín ngưỡng tâm linh theo tục thờ Mẫu .

Toàn cảnh Phủ Dầy, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định

Bà Trần Kim Huệ (thủ nhang Phủ Chính Tiên Hương-Phủ Dầy) cho biết: “Thánh Mẫu Liễu Hạnh thường xuất hành ngao du thêm nhiều nơi khác ở phía Bắc Việt Nam. Theo truyền thuyết, Phủ Tây Hồ là nơi hội ngộ lần thứ hai của công chúa Liễu Hạnh và trạng nguyên Phùng Khắc Khoan. Trong lần đi thuyền dạo chơi trên hồ, thấy cảnh đẹp, bèn ghé vào quán Tiên chúa, họ cùng vịnh bài thơ “Tây Hồ ngự quán” mà nay vẫn còn lưu truyền mãi”.

Thánh Mẫu Liễu Hạnh chính là hiện thân của sức mạnh nữ quyền, đi ngược lại với giáo lý Nho Khổng, với đạo Tam tòng, Tứ đức. Cuộc đời trần gian của bà chính là sự bộc lộ ý nghĩa nhất tình yêu đời sống với khá đầy đủ sướng, vui, đau, khổ ; sự tự do trong hành vi với tư duy phóng khoáng, độc lập. Hình tượng Mẫu Liễu Hạnh sẽ mãi vĩnh cửu trong tâm thức của dân cư Nước Ta .
Có thể thấy, tín ngưỡng thờ Mẫu là nơi gửi gắm những ước vọng giải thoát của mình khỏi những thành kiến, ràng buộc của xã hội Nho giáo phong kiến. Sự Open của Thánh Mẫu Liễu Hạnh được xem là dấu ấn của đạo Mẫu và chính sách Mẫu hệ, qua đó cho ta thấy được vị trí quan trọng của người phụ nữ trong tâm thức của người Việt .

Share this:

• Tweet

Source: http://wp.ftn61.com
Category: Hỏi Đáp