Dịch giả Nguyễn Bình: ‘Tôi không muốn đứng một mình như một người trẻ’

Cách đây 10 năm vào lúc 10 tuổi, sau khi ra đời bộ truyện giả tưởng Cuộc chiến với hành tinh Fantom, trên VietNamNet, Nguyễn Bình đã có cuộc vấn đáp phỏng vấn với nhan đề “ Thần đồng là thằng đần ” .

10 năm sau, đang du học ở nước ngoài, Nguyễn Bình trở lại với bạn đọc trong tư cách dịch giả qua bản dịch Truyện Kiều – The Tale of Kiều (Sách song ngữ, NXB Hội Nhà văn, 2021). Với tác phẩm – bản dịch này, Nguyễn Bình đã được Hội Nhà văn Việt Nam trao Giải Văn học Trẻ lần thứ nhất năm 2021.

– Nhận tin vui từ Mỹ khi đoạt phần thưởng Tác giả Trẻ lần thứ nhất năm 2021 của Hội Nhà văn Nước Ta, cảm hứng của bạn thế nào ?Khi nghe tin mình được trao Trao Giải Tác giả Trẻ của Hội Nhà văn lại còn là phần thưởng lần tiên phong, tôi không khỏi quá bất ngờ và tự hào. Dịch Kiều là dự án Bất Động Sản hai năm trời vừa qua nên giờ tôi cũng cảm thấy nhẹ lòng, bởi công sức của con người đó cũng đã được không ít công nhận .Truyện Kiều đã quá nổi tiếng với fan hâm mộ trong và ngoài nước, là di sản quý báu trong văn hóa truyền thống Nước Ta. Với một dịch giả tuổi 20, việc triển khai việc chuyển ngữ tác phẩm đồ sộ này sang tiếng Anh là một quyết định hành động cực kỳ “ liều ”. Vì đi kèm với năng lực về ngôn từ, còn là chiều sâu văn hóa truyền thống mà một dịch giả phải có để đem lại một bản dịch thấu đáo, thuyết phục được người đọc .- Tôi muốn biết nhiều hơn những cơn cớ sâu xa khiến Nguyễn Bình hoàn thành xong một dự án Bất Động Sản “ liều lĩnh ” như vậy ?Để hiểu được những cơn cớ đó, tôi nghĩ phải lội ngược dòng thời hạn để xem sáng tạo độc đáo dịch đã tăng trưởng thế nào. Tôi nảy ra sáng tạo độc đáo đó vào cuối 2018, khi đọc xong bản dịch sử thi Aeneis sang thể thơ anh hùng tuy nhiên cú ( heroic couplet ) của tiếng Anh. Tôi thích cách dịch giả John Dryden nhào nặn con chữ và nhịp thơ để tạo ra một bản dịch hơi khác so với bản gốc nhưng vẫn nguyên vẹn cái âm hưởng anh hùng ca. Hồi đó tôi đã nghĩ : “ Giá mình dịch được cái gì sang tiếng Anh thế này nhỉ ? Nhưng nếu mình nhớ không nhầm thì người Kinh – đúng mực hơn là người Việt – làm gì có sử thi kiểu này ? ” .Tôi nghĩ đến Truyện Kiều, một tác phẩm mà hồi đó tôi mới khởi đầu hết ghét nhưng cũng hãi lắm. Kiều không phải là sử thi mà là truyện thơ, tuy nhiên theo cách nói của thế hệ tôi ( dùng từ “ thế hệ tôi ” làm tôi thấy mình già đi trăm tuổi ! ), Kiều vẫn “ cao siêu ” lắm. Làm sao một đứa như tôi dám dịch sang thơ tiếng Anh ? Cuối cùng, tôi chỉ làm một cuộc thử nghiệm nho nhỏ : Tôi dịch Chinh phụ ngâm khúc từ bản Nôm của Đoàn Thị Điểm sang anh hùng tuy nhiên cú tiếng Anh, nhưng chẳng vui lắm vì bản dịch lủng củng .Đến hè 2019, tôi nghe tin một nhà xuất bản bên Mỹ sẽ xuất bản bản dịch Kiều sang tiếng Anh của một người Anh, một kẻ “ dịch Kiều trong khi học tiếng Việt ”. Một người Việt chưa đọc Kiều cũng đủ hiểu làm như vậy ngốc nghếch và thiếu độ đúng chuẩn thế nào. Và khi những người bạn yêu văn học cùng tôi xem trích dẫn từ bản dịch của tay này, cả lũ đều nổi khùng lên : “ Sao lão da trắng đó dám cả gan biến Kiều thành một thứ xấu xí thế này khi mà gã còn chả sõi tiếng Việt và hiểu sai cả tiếng Việt lẫn văn hóa truyền thống Việt ? ” .Ý tưởng dịch Kiều mấy tháng trước lại quay trở lại và tôi cũng thử đọc qua bản dịch tiếng Anh của Huỳnh Sanh Thông để xem những người đi trước đã đối phó với việc làm dịch thuật thế nào. Ông Huỳnh Sanh Thông dịch sang nhịp thơ iambic pentameter nhưng không vần, khác với hướng dịch của tôi là anh hùng tuy nhiên cú, tức là theo nhịp iambic pentameter nhưng có vần. Tôi thấy ông ấy uyên bác quá, mình làm thế nào sánh bằng ! Nhưng tôi vẫn nghĩ đến Dryden, đến Aeneis và hè năm ấy, hai câu đầu bản dịch Kiều tự nảy ra trong đầu tôi : “ A hundred years alive in Man’s demesne / ‘ tween Fate and Talent, hatred seems to reign ” .Tôi chẳng định làm gì thêm cả, chỉ hai câu đầu vậy thôi. Thế rồi trước khi bay sang Mỹ, tôi có cuốc bộ ra hiệu sách Nhã Nam gần nhà, mua tạm một bản Kiều vì muốn có sách giấy tiếng Việt để cầm đi xa. Sang Mỹ, lạ nước lạ cái, tự dưng tôi lại ngấu nghiến đọc một lần nữa. Vậy là khát vọng dịch Kiều lại trở lại, không phải để thử nghiệm xem mình có bắt chước được Dryden không, càng không phải để vượt lên trên kẻ dám ngạo nghễ dịch dù chỉ bập bẹ tiếng Việt mà để gửi gắm tâm tư nguyện vọng và để có được bên cạnh mình một sự đại diện thay mặt của quê nhà .Vậy là tôi mở màn dịch Kiều, thâu đêm suốt sáng. Giờ giải lao cũng mở máy ra dịch, lên tàu điện đi mua thức ăn cũng ngồi nhẩm nhịp iambic pentameter. Tự dưng, việc lạ thành quen, việc khó thành ít khó. Kiều và việc dịch Kiều trở thành bạn sát cánh của tôi, trở thành chủ đề tâm sự của tôi với những bạn nói tiếng Anh bên này. Tôi không chỉ dịch nữa, mà còn chú thích hàng trăm thứ, cốt để truyền tải được những góc nhìn phức tạp của Kiều tới fan hâm mộ của một ngôn từ khác .- Nhà thơ, Giáo sư văn chương Bruce Weigl, một người rất quen thuộc với tình nhân văn chương Nước Ta nhận xét về bản dịch Tiếng Anh ‘ Truyện Kiều ‘ của Nguyễn Bình : “ Cho phép tôi nhấn mạnh vấn đề ở đây rằng bản dịch ‘ Truyện Kiều ‘ mới gần đây của Nguyễn Bình đã chứng minh và khẳng định đó là bản dịch mang tính học thuật quan trọng nhất của tác phẩm này cho đến nay. Điều độc lạ giữa bản dịch của Nguyễn Bình với hầu hết những bản dịch khác là chiều sâu và bề rộng điều tra và nghiên cứu của dịch giả, và quan trọng nhất, được cho phép dịch giả đến một sự hiểu biết thâm thúy hơn về lịch sử vẻ vang của tác phẩm này ”. Nhận xét này có ý nghĩa như thế nào với bạn ?Tôi lấy làm vinh dự nhưng không thấy tự tin lắm. Quả thật là trong gần 300 chú thích, tôi có đi sâu vào 1 số ít yếu tố mà tôi chưa thấy dịch giả nào tranh luận trước mình cả. Ví dụ như sự độc lạ về ngữ nghĩa của từ “ cha ” và những cụm Hán Việt chỉ người cha trong Kiều ( một phát hiện của cụ Phan Ngọc chứ không phải của tôi ). Một khi tôi chú thích về những chuyện nhỏ lẻ như vậy, tôi nghĩ những chú thích sẽ trở thành công cụ đắc lực cho những học giả sau này, tuy nhiên để từ đó mà bảo rằng bản dịch của tôi có tính học thuật “ quan trọng nhất ” thì tôi thấy mình chưa xứng danh lắm .Tôi mừng và tự hào vì ông Bruce Weigl đã thừa nhận công cuộc điều tra và nghiên cứu, tìm tòi và chú thích cho bản dịch, chứ không chỉ chú trọng tới phần trình làng hay lời thơ tôi dịch, tuy nhiên tôi nghĩ vẫn cần phải tìm hiểu và khám phá sâu xa hơn thế để xứng danh thương hiệu “ bản dịch có tính học thuật quan trọng nhất ”. Có thể bản dịch của tôi cũng có tính học thuật cao thật, chỉ là bản thân tôi đặt tiêu chuẩn cho mình còn cao hơn thế, nên phải là người ngoài mới nhìn nhận một cách khách quan. Làm văn, làm khoa học, làm nghiên cứu và điều tra thế mà khó ghê !– Bạn đã mất thời hạn bao lâu để triển khai dự án Bất Động Sản dịch thuật quan trọng này và khó khăn vất vả lớn nhất bạn gặp phải trong quy trình dịch ‘ Truyện Kiều ‘ là gì ?Tôi mất 2 năm để thực thi dự án Bất Động Sản này. Mỗi lần dịch cả văn bản chỉ mất vài tháng nhưng dịch xong, tôi chú thích, đọc lại, dịch lại, chú thích lại, làm cho bản dịch thời nay tầng tầng lớp lớp những trầm tích, những hóa thạch của những bản dịch trước. Sau mấy lần dịch lại như vậy, thứ duy nhất còn nguyên vẹn là hai câu đầu mà tôi có nhắc đến ở trên, một phần cũng bởi tôi thấy hai câu ấy “ đắt ” quá .Tôi kể quy trình dịch thuật như vậy để dẫn sang thứ mà tôi nghĩ là khó khăn vất vả lớn nhất, chính là việc cân đối giữa những yếu tố của ngôn từ gốc và của ngôn từ đích đến. Lý do chính khiến tôi phải dịch đi dịch lại không phải chỉ là để tránh sự lủng củng, tránh sự tối nghĩa mà còn để bảo vệ rằng tôi cân bằng được những yếu tố nói trên, vừa khiến người Việt dễ nhận ra bản gốc trong bản dịch, vừa khiến người nói tiếng Anh dễ tiếp thu không chỉ là nội dung mà cả âm hưởng trung đại, cả chất tầm trung mà tôi muốn sử dụng để họ biết bản gốc phức tạp và đa sắc màu như thế nào .

Một ví dụ mà tôi hay kể nhất có lẽ là câu Chém cha cái số hoa đào. Bởi cái lối nói “chém cha”, cụ thể hơn là việc sử dụng tên các thành viên trong gia đình như một tiếng chửi (“cha”, “mẹ”, “cụ”, “bà”…), là một thứ không thể tái hiện được trong các ngôn ngữ Ấn-Âu, ít nhất là các ngôn ngữ mà tôi quen thuộc.

Vậy phải làm thế nào để miêu tả rằng Thúy Kiều – một người vốn yêu mái ấm gia đình, vốn ăn nói thanh tao – đến lúc bị bán vào lầu xanh lần nữa cũng phải buông tiếng chửi – không chỉ là tiếng chửi thường thì mà còn là tiếng chửi nhắc đến chính người cha mà nàng yêu quý, người mà nàng đã tự mình lao vào vào đời sống khó khăn vất vả thế này để chuộc từ xiềng xích của mạng lưới hệ thống tư pháp ? Nếu tôi dịch thẳng “ chém cha ” thành phiên bản tiếng Anh của “ chém ” và “ cha ” thì thật gượng gạo và nực cười. Nhưng dịch sang một tiếng chửi của tiếng Anh thì lại không diễn đạt nổi sự quan trọng của cách chửi gốc. Đó chính là cuộc đấu đá không ngừng nghỉ giữa tiếng Anh và tiếng Việt trong bản dịch của tôi .Cuối cùng, tôi buộc phải thiên vị tiếng Anh và quyết tử hàng loạt phần ý nghĩa mái ấm gia đình hoàn toàn có thể suy ra được từ “ cha ” trong “ chém cha ”. Tôi dịch cả câu dựa trên một cấu trúc, một lối chửi đã có trong tiếng Anh mấy trăm năm nay và nhấn vào cái nghiêm trọng, cái nóng bức của tiếng chửi bằng phép điệp âm ( alliteration ). “ Chém cha cái số hoa đào ” trở thành “ Just fucking gut this peach-flower fate already ”. Từ “ gut ” tôi mượn từ ca khúc Simmer của Hayley Williams ; nó không có nghĩa là “ chém ” mà giống “ mổ bụng ” hơn, tuy nhiên nó cũng tạo cảm xúc rợn người, và âm [ g ] của nó đọc lên cũng thực sự đay nghiến, thực sự nóng bức. ( Hay tôi phải viết là gay gut nhỉ ? ) .- Xu thế hội nhập toàn thế giới kéo theo nhiều rủi ro tiềm ẩn trong đó rủi ro tiềm ẩn lớn nhất là phai nhạt truyền thống văn hóa truyền thống dân tộc bản địa. Là một người trẻ đang học tập ở quốc tế, bạn nghĩ gì về câu truyện giữ gìn và lan tỏa văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn dân tộc bản địa ?Theo tôi, công cuộc ghi chép, nghiên cứu và điều tra và giữ gìn văn hóa truyền thống truyền thống lịch sử của người Việt đã và đang được giới hàn lâm làm tốt. Và lúc bấy giờ trong quần chúng, tất cả chúng ta đang tận mắt chứng kiến một sự trỗi dậy của tình yêu dành cho những thứ truyền thống lịch sử, kể cả những thứ đã từng một thời chẳng còn được thương mến nữa. Mới đây, tôi còn mua được một chiếc áo giao lĩnh theo kiểu thời Lê từ một trong nhiều shop chuyên may cổ phục Việt – một trào lưu đang trên đà tăng trưởng dạo gần đây .Tôi tin rằng văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn của người Việt vẫn còn đó, vẫn thẩm thấu vào lời ăn lời nói, vào cách đối nhân xử thế, vào cả những sách vở mà ta đọc, nên sẽ không hề tàn lụi nay mai được. Và nếu quần chúng có tình yêu dành cho những thứ đó thì văn hóa truyền thống sẽ liên tục sống sót. Tôi không coi xu thế hội nhập toàn thế giới như một tiểu hành tinh Chicxulub rình rập đe dọa xóa khỏi mọi thứ, mà như một thử thách từ thiên nhiên và môi trường, buộc người Việt và văn hóa truyền thống Việt phải tìm đường thích nghi .Chúng ta phải tự hỏi : Làm thế nào để bảo tồn ca trù khi gu âm nhạc của người trẻ ngày càng chuyển hướng theo những âm hưởng, những quy tắc âm nhạc Tây phương ? Làm thế nào để bảo tồn tiếng Việt khi vị thế bá quyền văn hóa truyền thống ( cultural hegemony ) của Hoa Kỳ đang áp đặt ngữ pháp Anh-Mỹ lên lời ăn lời nói của người trẻ Nước Ta ? Chúng ta cần phải nỗ lực vấn đáp những câu hỏi như thế và bảo vệ rằng mình không đi sai đường. Có những nỗ lực mang danh nghĩa bảo tồn, giữ gìn văn hóa truyền thống mà tôi cho là rỗng tuếch, là bỡn cợt với văn hóa truyền thống chứ không phải là trân trọng nó. Đơn cử như việc người trẻ Thành Phố Hà Nội có điều kiện kèm theo bỗng dưng bái vật hóa và lãng mạn hóa đời sống của những người TP. Hà Nội nghèo hơn mình .Bạn nói bạn thương mến những người bán hàng rong và những người xe ôm nhưng bạn có thương mến họ không, hay bạn chỉ dùng họ làm mẫu ảnh để nói những lời yêu thương sáo rỗng cho cả một thành phố trừu tượng nói chung ? Chúng ta cần phải cố gắng nỗ lực ghi chép, cố gắng nỗ lực trân trọng và quan trọng nhất là cố gắng nỗ lực đồng cảm mới bảo tồn được một văn hóa truyền thống .Đó là chuyện giữ gìn và bảo tồn. Tôi cũng lo về chuyện lan tỏa, vì đến tận ngày này, gần như là những gì cả quốc tế biết về Nước Ta là những cuộc cuộc chiến tranh ở thế kỷ XX. Không phải là những đại chiến ấy đã ở trong quá khứ và chẳng còn tác động ảnh hưởng tới bất kể góc nhìn nào của đời sống nữa nhưng chỉ biết đến Nước Ta trải qua chúng là một thiếu sót trầm trọng .Vì vậy, tôi nghĩ nếu ta muốn khắc họa một bức chân dung vừa đủ về lịch sử dân tộc và văn hóa truyền thống Việt, ta phải tự mình khiến cho khoanh vùng phạm vi kỹ năng và kiến thức lan rộng ra ra rất, rất nhiều. Khi dịch và chú thích Kiều, một trong những tiềm năng của tôi cũng là để lan rộng ra khoanh vùng phạm vi ấy và trình làng cho fan hâm mộ tiếng Anh một nước Việt khác xa cái cảnh rừng rú nhiệt đới gió mùa chằng chịt bẫy treo mà họ thường nghĩ đến. Hay khi viết một bài thơ bằng tiếng Anh để đọc ở lễ tốt nghiệp của Khoa Thiên văn học trường tôi, tôi không dùng từ “ Milky Way ” để chỉ thiên hà của con người tất cả chúng ta, mà dịch nguyên từ “ sông Ngân ” thành “ Silver River ”, rồi lý giải rằng đó là cách người Việt gọi dải Ngân Hà .Điều tôi muốn nói ở đây không phải là mỗi người Việt cần phải dịch Kiều, cần phải gọi dải Ngân Hà theo cách Việt để tiếp thị văn hóa truyền thống Việt ; ý của tôi là sự đại diện thay mặt văn hóa truyền thống chỉ trung thực và đúng chuẩn nếu nó đến từ chính người Việt. Không phải những người Việt đọc sách giáo khoa rồi nghĩ mình hiểu được cả quốc tế Việt mà là những người Việt có kiến thức và kỹ năng, đã mê hồn tìm đọc và điều tra và nghiên cứu thứ họ muốn bàn luận từ bao lâu nay .Và nếu bạn hỏi tôi, tôi sẽ bảo là họ không thiếu. Chỉ là nhiều người trong số họ vẫn còn rất trẻ, bằng hoặc hơn kém tôi vài tuổi và áp lực đè nén đời sống kèm theo sự thiếu công nhận, thiếu thời cơ dành cho họ khiến họ chẳng có chỗ nào mà đi mà đến. Tôi thấy mình suôn sẻ vì công sức của con người mình bỏ ra cũng đã được công nhận nhưng vẫn mong rằng nhiều người khác cũng sẽ được công nhận như mình. Tôi không muốn đứng một mình như một người trẻ với một niềm đam mê lịch sử dân tộc, văn học và Truyện Kiều ; tôi muốn những người khác cũng đứng cạnh mình vì chúng tôi không thiếu .– Sau ‘ Truyện Kiều ‘, bạn có dự tính gì tiếp theo cho việc làm dịch thuật ?Tôi cũng chưa chắc nữa. Tôi muốn dịch sang tiếng Anh những tác phẩm thuộc thể ngâm khúc như Chinh phụ ngâm khúc ( cần dịch lại ), Cung oán ngâm khúc, Ai tư vãn … nhưng hiện giờ, tôi có một dự án Bất Động Sản mà tôi thấy mê hoặc và hoành tráng hơn. Kể từ khi đọc bản dịch sử thi Aeneis của John Dryden, tôi đã mê mệt Aeneis, đã nhớ như in phân cảnh chàng Aineias xuống âm ti, gặp những người bạn đã mất và nỗ lực ôm lấy hồn ma của cha mình .Tuy nhiên, theo tôi được biết đến nay tất cả chúng ta vẫn chưa có bản dịch tiếng Việt hoàn hảo nào của sử thi này nên tôi sẽ noi gương những dịch giả như Đoàn Phú Tứ, Phan Ngọc … rồi thử dịch Aeneis thẳng từ ngôn từ gốc. Khi dịch, ngay cả dịch thành thơ, tôi muốn truyền tải và gợi lại được những ý tưởng sáng tạo của tác giả, cũng như là trao cho mình quyền lựa chọn xem nên thêm bớt cái gì so với bản gốc nên tôi buộc phải dịch Aeneis từ bản gốc bằng tiếng Latin chứ không hề trải qua bản trung gian được .Khác với dự án Bất Động Sản Kiều, có lẽ rằng dự án Bất Động Sản Aeneis sẽ mang tính thử nghiệm và tự do hơn, bởi như nhà thơ Matthew Arnold từng nói, những thính giả tự nhiên của những sử thi Hy Lạp – La Mã đều đã chết cả rồi, không thể nào dịch sao cho bản dịch ảnh hưởng tác động tới fan hâm mộ như bản gốc đã ảnh hưởng tác động tới người thời xưa được nữa. Tuy nhiên, tự do cũng phải trong khuôn khổ, bởi tôi không muốn đi quá xa khỏi bản gốc của Vergil .

Vì thế, trước mắt tôi sẽ tự học tiếng Latin, rồi tham khảo các sách vở viết về Aeneis tự bao đời nay, hệt như việc tôi học hỏi từ các cụ Đào Duy Anh, Phan Ngọc, Nguyễn Tài Cẩn… để dịch Kiều dạo trước. Làm thế xem ra cũng sẽ khó và mất thời gian nhưng không sao. Có đi thì phải có lại, tôi đã dịch một thi phẩm từ tiếng Việt cũng phải dịch một thi phẩm về tiếng Việt cho huề chứ!

Vũ Quỳnh Trang 

Thiết kế: Huệ Nguyễn

Chủ tịch nước Nguyễn Xuân Phúc: ‘Sáng tác cho thiếu nhi có ý nghĩa lớn’

” Những gì trong tâm hồn mần nin thiếu nhi thời điểm ngày hôm nay chính là bản thiết kế quan trọng cho chân dung những công dân Nước Ta trong tương lai. Sáng tác cho mần nin thiếu nhi có ý nghĩa rất lớn lao “, quản trị nước Nguyễn Xuân Phúc chứng minh và khẳng định .

Source: http://wp.ftn61.com
Category: Hỏi Đáp